А. Рахмонов, Ё. Жуманазаров, С. Акбаров ёш даврлари психологияси

учинчи назариянинг намоёндаси – Коффкадир. 
Бу назария дастлабки икки 
назарияни келтиришга уринади. Нерв системасининг етилиш процесси болани ўқишга тайёрлайди ва 
ўқий оладиган қилиб қўяди, деб эътироф этади. Ўқитиш эса, ўз навбатида, нерв системасининг 
етилиш процессини кучайтиради ва олдинга суради, дейди. Бу назария икки процесснинг бир қадар 
ўзаро боғланганлигини таъкидлаши билан олдинга қараб бир қадам қўяди. Аммо бу ўзаро 
боғланишни абстракт равишда, ижтимоий тарихий ҳаёт шароитининг таъсиридан ташқари, 
болаларга таълим-тарби бериш таъсиридан ташқари тан олаи. 
Бу буржуа назарияларининг ҳаммаси болалар камолотининг ҳал қилувчи томонини кўрмайди, 
яъни болалар психикасининг тарбия ва актив фаолият процессида таркиб топишини пайқамайди. 
Таълим-тарбия ва ўсишнинг ўзаро муносабати муаммосини психолог Л. С. Виготский янгича 
ҳал этди: таълим процесси ўсиш процессига мос келмайди, таълим процесси ўсишдан илгарилаб 
кетади ва болалар психикасининг ўсишини эргаштириб боради, унга энг яқин истиқбол очиб беради, 
дейди у. 
Виготский ўз фикрларини кенгайтириб, ўсишнинг икки босқии: актуал ўсиш ва энг яқин ўсиш 
босқичи муайян даврда боланинг катта ёшли кишилар ёрдамисиз мустақил ҳаракат қила олиши 
билан таърифланади. Бу мустаҳкамланиб қолган билимлар, кўникма ва малакалардан мустақил 
фойдаланиш босқичидир. Иккинчи босқич – яқин ўртадаги ўсиш зонаси боланинг катта ёшли 
кишилар ёрдамида қила оладиган хатти-ҳаракати таърифланади. Бу психик ўсиш йўли бола 
ривожланишининг энг яқин перспективасидир. 
Психологлар психик ривожланишнинг умумий тенденциялари, қонуниятлари борлигини қайд 
қилиб кўрсатмоқдалар. Лекин муҳит таъсирига нисбатан бу қонуниятлар (кенг маънода олганда) 
иккиламчидир, чунки бу қонуниятларнинг ўзига хос хусусиятлари ҳаёт шароитига, фаолиятга ва 
тарбияга боғлиқдир. Мана шундай умумий қонуниятларга 
биринчи навбатда
психик 
ривожланишнинг нотекислиги
киради. Психик ривожланишнинг нотекислиги шундан иборатки, ҳар 
қандай шароитда, ҳатто таълим ва тарбиянинг энг қулай шароитларида ҳам шахснинг турли психик 
белгилари, психик функциялари ва психик хусусиятлари ривожланишнинг битта даражасида тўхтаб 

---

21 
турмайди. Боланинг ривожланишидаги айрим даврларда психиканинг у ёки бу йўналишларида 
ривожланиши учун ниҳоятда қулай шароитлар пайдо бўлади ва бу шароитларининг баъзилари 
вақтинчалик, ўткинчи характерда бўлади. Эҳтимол, психик фаолият айрим турларининг таркиб 
топиши ва ўсиши учун оптимал муддатлар мавжуд бўлса керак. У ёки бу психик хусусиятлар ва 
сифатларнинг ривожланиши учун энг қулай шароитлар бўлган ана шундай ёш даврлари 
сензитив 
даврлар
деб аталади (Л. С. Виготский, А. Н. Леонтьев).