Mavzu: chidamlilik va uning turlarini rivojlantirish

2.2 Ta'lim va tarbiya jarayonlarida chidamlilikni rivojlantirish usullari
 
Umumiy chidamlilikni shakllantirishning eng muhim usullari quyidagilardir:

o'rtacha va o'zgaruvchan intensivlikdagi yuk bilan uzluksiz yoki 
uzluksiz mashq qilish usuli; 

takroriy intervalli mashq qilish usuli; 

aylanma o'qitish usuli; 

o'yin usuli; 

raqobat usuli. 
Maxsus chidamlilikni shakllantirish uchun quyidagilar qo'llaniladi: 

uzluksiz mashq qilish usuli (o'zgaruvchan va bir xil); 

intervalli intervalgacha mashq qilish usuli (interval va takroriy); 

o'yin va raqobat usullari. 
Yagona usul uzluksiz uzoq muddatli ish rejimi va bir xil tezlik yoki harakat 
bilan bog'liq. Bunda sportchi berilgan tezlikni o'zgarmasdan saqlashga harakat 
qiladi, ritm va sur'at, harakat miqdori va harakat amplitudasi ham doimiy bo'ladi. 
Mashq qilish past, o'rta yoki maksimal intensivlikda amalga oshirilishi mumkin. 
O'zgaruvchan usul bir xil usuldan tezlik va sur'atning yo'naltirilgan 
o'zgarishi, harakatlar amplitudasi va kuch miqdori va boshqalar tufayli uzluksiz 
mashq paytida (masalan, yugurish) yukning ketma-ket o'zgarishi bilan farqlanadi. 
Intervalli usul qat'iy hisoblangan va oldindan rejalashtirilgan dam olish 
intervallari bilan standart va o'zgaruvchan yuk bilan mashqlarni bajarishni o'z 
ichiga oladi. Odatda, mashqlar orasidagi dam olish oralig'i 1 dan 3 minutgacha, 
ba'zi hollarda 15 dan 30 soniyagacha bo'lishi mumkin. Shunday qilib, mashg'ulot 
ta'siri nafaqat mashq paytida, balki dam olish paytida ham sodir bo'ladi. Bunday 
yuklar, asosan, organizmga aerob-anaerob ta'sir ko'rsatadi va maxsus chidamlilikni 
shakllantirish uchun samarali bo'ladi. 

---

22 
Aylanma o'qitish usuli barcha turdagi mushak guruhlari va funktsional 
tizimlarga ta'sir qiluvchi mashqlarni bajarishni o'z ichiga oladi, masalan, uzluksiz 
yoki intervalli ish. Ko'pincha, aylana 6 dan 10 gacha mashqlarni ("stansiyalar") o'z 
ichiga oladi, ular sportchi 1 dan 3 martagacha o'tadi. 
Musobaqa usuli musobaqa shaklida mashqlarni bajarishni o'z ichiga oladi. 
O'yin usuli o'yin davomida chidamlilikni shakllantirishni ta'minlaydi, bu 
erda vaziyat va hissiyotlarda muntazam o'zgarishlar mavjud. 
Chidamlilikni shakllantirishning har qanday usulini qo'llash, murabbiy 
muntazam ravishda muayyan yuk parametrlarini belgilashi kerak. 
Umumiy chidamlilikni tarbiyalash uchun eng mashhur usul tsiklik mashqlar 
usuli bo'lib, ularning davomiyligi 15-20 daqiqadan kam bo'lmagan. Mashqlar 
standart uzluksiz, o'zgaruvchan uzluksiz va intervalli yuk rejimida amalga 
oshiriladi. Bunday holda siz bir nechta qoidalarni yodda tutishingiz kerak: 

Mavjudligi. 
Qoidaning 
mohiyati 
shundaki, 
yuk 
talablari 
ishtirokchilarning imkoniyatlariga javob berishi kerak. Ya'ni, sportchining yoshi va 
jinsi, uning umumiy jismoniy tayyorgarligi darajasi hisobga olinishi kerak. 
Mashg'ulotlar jarayonida, ma'lum vaqtdan so'ng, tanada fiziologik holatda 
o'zgarishlar boshlanadi, shuning uchun tana yuklarga moslasha boshlaydi. Bu 
yukning mavjudligini uning asoratlari yo'nalishi bo'yicha qayta ko'rib chiqish 
kerakligini anglatadi. Yukning mavjudligi sportchining tanasiga uning sog'lig'iga 
zarar etkazmasdan ta'sir qilish uchun eng yaxshi shart-sharoitlarni yaratishi 
mumkin bo'lgan talablarning bunday murakkabligini anglatadi. 

Tizimli. Jismoniy mashqlar samaradorligi yoki ularning sportchining 
tanasiga ta'siri ko'p jihatdan yuk talablarining ta'sir qilish tizimi va ketma-ketligi 
bilan bog'liq. Umumiy chidamlilikni shakllantirishda jiddiy o'zgarishlarga faqat 
yuk talablari va dam olishning qat'iy almashinuvi, shuningdek, mashg'ulotlarning 
davomiyligi kuzatilgan taqdirdagina erishish mumkin. Yangi boshlanuvchilar bilan 
ishlashda chidamlilikni shakllantirish uchun jismoniy mashqlar kunlari dam olish 
kunlari bilan birlashtirilishi kerak. Yugurishdan foydalanilganda, u yurish bilan 

---

23 
birlashtirilishi kerak, bu holda yurish keyingi yugurishdan oldin dam olish 
hisoblanadi. 

Sekin-astalik. Yuk talablarini muntazam ravishda oshirishning 
umumiy tendentsiyasini hisobga oladi. Yukning asta-sekin o'sib borishi bilan 
yurak-qon tomir va nafas olish tizimlarida sezilarli funktsional o'zgarishlarga 
erishish mumkin. Bu shuni anglatadiki, yuklarni ko'paytirish o'lchovini va tananing 
turli tizimlarida erishilgan o'zgarishlarni tuzatish davomiyligini tanlash kerak. 
Yagona mashq qilish usulini qo'llashda, birinchi navbatda, yukning intensivligi va 
davomiyligini aniqlash kerak. Ish 140-150 zarba / min pulsda amalga oshiriladi. 8 
yoshdan 9 yoshgacha bo'lgan maktab o'quvchilari uchun ish vaqti 10-15 minut; 11-
12 yosh - 15-20 daqiqa; 14-15 yosh - 20-30 min. 
Amaliy sog'lom odamlar bilan ish 5-7 daqiqada 1 km tezlikda amalga 
oshiriladi. Jismoniy tayyorgarligi yaxshi bo'lgan odamlar uchun tezlik 3,5-4 
daqiqada 1 km dan, ish vaqti esa 30 dan 60-90 minutgacha.
O'qitilgan odamlar bilan mashq qilishda o'zgaruvchan mashqlar usuli 
qo'llaniladi. Bu usulning mohiyati ba'zi uchastkalarda tezlikni o'zgartirish va 
masofaning ba'zi uchastkalarida bir xil ish bilan birlashtirilgan spurts va 
tezlanishlarni kiritishdir. Bu sizga etarlicha kuchli ta'sir qilish darajasi bilan katta 
hajmdagi yuklarni engishga imkon beradi. Agar kerak bo'lsa, ish asta-sekin 120 
daqiqagacha oshiriladi. O'zgaruvchan uzluksiz ish, bir xil ishdan farqli o'laroq, 
yurak-qon tomir tizimiga yuqori talablar qo'yadi. O'zgaruvchan uzluksiz mashq 
qilish usulidan foydalanganda, masofaning ba'zi qismlarida kislorod qarzi hosil 
bo'ladi, keyinchalik bu masofaning keyingi qismida to'lanishi kerak. 
Umumiy chidamlilikni shakllantirishda sezilarli ta'sir intervalgacha mashq 
qilish usulini keltirib chiqaradi. Anaerob ish yurak faoliyatini funktsional qayta 
qurishni rag'batlantiradigan kuchli stimuldir. Kislorod iste'moli ortadi, zarba hajmi 
ortadi va hokazo. Ushbu usuldan foydalanishdagi asosiy qiyinchilik yuk va dam 
olishning eng yaxshi kombinatsiyalarini malakali tanlashda yotadi. 
Agar ishning intensivligi kritik darajadan oshsa (maksimaldan 75-85%) va 
yukning oxiriga kelib yurak urishi 180 zarba / min bo'lsa, yurak urishi 120-130 

---

24 
zarbaga tushganda takroriy ish beriladi. / min. Takroriy ishning davomiyligi 1-1,5 
minut, dam olishning tabiati faol. Takrorlashlar soni IPC ning erishilgan darajasini 
saqlab qolish qobiliyati bilan belgilanadi (3-5 takrorlash). Takroriy intervalli 
mashqlar usuli faqat etarlicha malakali sportchilar bilan qo'llaniladi. 2-3 oydan 
ortiq foydalanish tavsiya etilmaydi.
CHidamlilik – bu insonning biron xarakat 
faoliyatini uzoq vaqt davomida uni samarasini pasaytirmasdan bajarish qobiliyati. 
CHidamlilik har bir sport turida katta ahamiyat kasb etganidek boks sporti turida 
ham o‘zining muhim ahamiyat kasb etganligi bilan birgalikda ushbu jismoniy 
sifatni rivojlantirishga alohida e‘tibor qaratish lozimligini taqozo etadi. Sport 
amaliyotida chidamlilik sifatini rivojlantirish uchun har xil usullarni qator olimlar 
tavsiya etganlar – birtekis, takroriy, intervalli, o‘zgaruvchan, aylanma, musobaqa 
usullari. Birtekis usulda, o„quvchilarning individual jismoniy tayyorgarligini 
hisobga olgan holda yuklama berish va uni vaqt bo‘yicha oson dazirofka qilish 
imkoniyati mavjud. Ushbu usulda, mashqlar bitta sur‘atda bajariladi va umumiy 
chidamlilikni rivojlantirishga ko„maklashadi. Takroriy usul, yuklamani etarlicha 
dam olish intervallari paytida, takrorlashlar soni bilan boshqarishga imkon beradi. 
Intervalli usul, mashqni bajarish va tiklanish vaqtini aniq reglamentlaydi. Maxsus 
chidamlilikni rivojlantirish usuliyatlari juda rang-barang. Bu chidamlilikni talab 
qiluvchi faoliyat turlarining nihoyatda xilma-xilligi bilan bog‘liq (hozirgi paytda 
maxsus chidamlilikning 20 dan ortiq turi ajratiladi). Shu bilan birga, chidamlilikni 
namoyon qiladigan har qanday faoliyatni amalga oshirish muayyan fiziologik 
mеxanizmlar va ustuvor ta‘minlash manbalarining ishtirok etishini talab qiladi. 
Shu sababdan maxsus chidamlilik turlarini tarbiyalash usuliyati, eng avvalo, 
muayyan faoliyat turlarining sifat xususiyatlarini taqozo etuvchi biokimyoviy va 
fiziologik jarayonlarning quvvati hamda ko‘lamini oshirishga yo‘naltiriladi. 
Faoliyat shiddati va uni bajarishga sarflanishi mumkin bo‘lgan vaqt 
orasidagi aloqadorlikni tahlil etish asosida faoliyat quvvat ta‘minotini ma‘lum 
mеxanizmlari bilan ta‘minlanadigan nisbiy quvvat zonalari bеlgilanadi. 
Yuklamalarning maksimal zonasiga chidamlilik anaerob krеatinfosfat 
quvvat manbayi imkoniyatlariga bog‘liq. Ishning chеgaraviy davomiyligi 15–20 

---

25 
sеkunddan oshmaydi. Maksimal zonada chidamlilik darajasini oshiruvchi asosiy 
vositalar sirasiga 5–10 sеkund davom etadigan jismoniy mashqlar kiradi, bu esa 
20–50 m li kеsmalarni maksimal tеzlikda yugurib o‘tishga mos kеladi. Takroriy 
usuldan foydalaniladi. Yugurib o‘tishlar orasida 2–3 daqiqalik faol dam olish 
amalga oshiriladi. Maktab o‘quvchilarida yurak qisqarish soni 115–120 
zarba/daqiqaga tushganida, mashqni takrorlashga kirishish mumkin. Bunday 
chidamlilik o‘rta maktab yoshida (o‘g‘il bolalarda 14–16, qizlarda esa 13–14 
yoshda) eng yuqori shiddat bilan rivojlantirilishi mumkin. 
Yuklamlarning submaksimal zonasida chidamlilikni oshirish quvvat 
ta‘minotini anaerob-glikolitik imkoniyatlari bilan tavsiflanadi. Ishning davomiyligi 
2,5–3 daqiqagacha. Submaksimal zonada chidamlilikni rivojlantirishning asosiy 
vositalari siklik va asiklik xususiyatli mashqlar hisoblanadi. Ularni bajarish 
davomiyligi 40 s dan 2 daqiqagacha. Yurak qisqarish soni 160–190 va undan ortiq 
zarba/ daqiqagacha o‘sishi mumkin. Kеyingi mashqni yurak qisqarish soni 110–
120 zarba/daqiqaga tushganda boshlash tavsiya etiladi. Usullar – takroriy va 
uzluksiz, dam olish – 3–6 daqiqa davomida faol tarzda. Chidamlilikning bu turini 
rivojlantirish uchun sеnsitiv davrlar – o‘g‘il bolalarda 10–11 va 15–17, qizlarda 9–
10 va 13–14 yoshlar. 
Katta yuklamalar zonasidagi chidamlilik aerob quvvat ta‘minoti 
mеxanizmlarining maksimal imkoniyatlari bilan tavsiflanadi. Asosiy vositalari 
siklik mashqlar bo‘lib, ularni bajarganda, tiklanish asosan ish vaqtida sodir bo‘ladi. 
Ishning davomiyligi 3–10 daqiqa. Yuklama quvvati maksimalning 60–75% 
qismiga tеng. Sеnsitiv davrlar – o‘g‘il bolalarda 8–11 va 15–17 yoshlar, qizlarda 
esa 9–12 va 13–14 yoshlar. 
Mo‘tadil yuklamalar zonasidagi chidamlilik. Ish davomiyligi asosan aerob, 
qisman anaerob jarayonlar bilan ta‘minlanadi.