Universiteti iqtisodiyot fakulteti

Munosabat
D1,D2,..,Dn domenlarda (ularning bari har xilbo‘lishligi shart 
emas) sarlavha va tanadan iborat bo‘ladi. 
Sarlavha
A1,A2,..,An fiksirlangan atributlar to‘plamidan iborat bo‘lib, ular 
bilan, y’ani Ai atributlar va ularni aniqlovchi Di domenlar orasida o‘zaro bir xil 
moslik mavjud. 
Tana
vaqt bo‘yicha o‘zgaruvchi kortejlar to‘plamidan iboratbo‘ladi. Bu yerda 
o‘z navbatida kortej juft atributlar qiymatlari(Ai:Vi), (i=1,2,..,n) iborat bo‘ladi. 
Munosabat darajasi
— bu uning atributlar soni. Munosabat darajasi bitta 
bo‘lsa unar deyiladi. Ikkita daraja bo‘lsa — binary deyiladi. Uch daraja bo‘lsa ternar 
va hokazo. 
Kordinal son yoki munosabat quvvat
— bu uning kortejlarsoni. Kordinal 
munosabatlar soni vaqt bo‘yicha o‘zgaradi. Munosabat— bu to‘plamlardir. To‘plam 
esa ta’rif bo‘yicha mos elementlarni o‘ziga olmaydi. Aytaylik, R 
munosabatA1,A2,..,An atributlarga ega. Aytiladiki, R munosabat atributlarto‘plami 
K=(Ai,Aj,..,Ak) qachonki ikkita vaqtga bog‘liq bo‘lmagan shart bajarilsa kalit 
bo‘lishi mumkin. 
Unikallik:
1
ixtiyoriy berilgan vaqt momentida ikkita har xil kortejlar 
Ai,Aj,..,Ak lar uchun bir xil qiymatga ega emas. 
Minimallik: Ai,Aj,..,Ak atributlarda birortasi unikallik buzulmasa K dan o‘chirilishi 
mumkin emas.
1
Sh.Nazirov, A.Ne’matov, R.Qobulov, N.Mardonova “Ma’lumotlar bazasi” 26-bet

---

Ko‘pgina relyatsion MBBT foydalanuvchilar uchun quyidagi ekvivalent 
tushunchalarini ishlatish maqsadga muvofiqdir: 
Munosabat — jadval (ayrim holda fayl); 
Kortej — qator (ayrim holda yozuv); 
Atribut — ustun, maydon. 
Ko‘p hollarda “Yozuv” ni “Yozuv nusxasi” deb, “Maydon”esa “Maydon nomi 
va turi” deb qabul qilinadi.
Relyatsion ma’lumotlar bazasi — bu ma’lumotlarni o‘z ichiga oluvchi 
munosabatlar to‘plamiva ular MB da saqlanadi. Foydalanuvchi bunday MBni 
jadvallar to‘plami deb qabul qilishi kerak: 
1. Har bir jadval bir xil turdagi qatordan iborat bo‘lib, uunikal (yagona) nomga 
ega bo‘lishi kerak. 
2. Har bir qator fiksirlangan maydonlar va qiymatlariga ega. 
3. Jadval qatori bir-biri bilan kamida biror-bir qiymat bilanfarq qiladi. 
4. Jadval ustuni bir qiymatli nomga yuboriladi va ma’lumotlarning bir jinsli 
qiymatlari joylashtiriladi (sana, familiya, butunson yoki pul belgisi, yig‘indi). 
5. Ma’lumotlar bazasida joylashgan ma’lumotlar aniq qiymatlar ko‘rinishida 
tasvirlanadi va ma’lumotlarni tasvirlashning bunday usuli yagona bo‘lib 
hisoblanadi. Umuman olganda jadvallarni bir-biri bilan bog‘lashning qaysidir 
maxsus “aloqa” vositasi yoki ko‘rsatmasi yo‘q. 
6. Jadval qatorlari va ustunlari bilan ish yuritganda ma’lumotlarning qanday 
joylashishiga qaramasdan ular qayta ishlanishi mumkin. Bunga ko‘proq 
jadvallarning nomi va ularning ustunlari soni imkon beradi. 
Ma’lumotlarni saqlash uchun jadvallar sonini minimallashtirishga intilish 
MBni yangilashda har xil muammolarga olib kelishi mumkin.Ma’lumotlarning 
relyatsion modeli uchun relyatsion algebra — munosab atamalida ishlashga qulay 
vosita mavjud. 
Relyatsion algebraning barcha amallarini bajaradigan ma’lumotlar ustida 
manipulyatsiya (ish olib boradigan) qiladigan tillaryaratilgan. Bu tillar orasida