Universiteti iqtisodiyot fakulteti

 
4.3.RELYATSION MA’LUMOTLAR BAZASI
1
 
 
Ma’lumotlarning rеlyatsion modеli konsеpsiyasi 1970-yildaЕ. F. Kodd 
tomonidan taklif qilingan bo‘lib, u ma’lumotlarni tavsiflash va tasvirlashning amaliy 
dasturlaridan bog‘liq bo‘lmasligini ta’minlash masalasini hal qilish uchun xizmat 
qiladi. 
Ma’lumotlarning rеlyatsion modеli asosida “munosabat”tushunchasi yotib, u 
inglizcha “relation” so‘zidan olingan. Ba’zi bir qoidalarga amal qilgan holda 
munosabatlarni ikki o‘lchovli jadval ko‘rinishida tasvirlash mumkin. Jadval har 
qanday odamga tushunarli va qulaydir. 
Rеal dunyo obyеktlari haqidagi ma’lumotlarni kompyuter xotirasida saqlash va 
ular orasidagi aloqalarni modеllashtirish uchun munosabatlar (jadval) to‘plamidan 
foydalanish mumkinligini Е. F. Kodd isbotlab bеrdi. 
Mohiyatlar klassifikatsiyasi 
 
Mohiyatlarning uchta asosiy turi aniqlangan: 

sterjenli; 

assotsiativ; 

tavsifiy. 
Shuningdek, assotsiativ mohiyatning qism sinfi bo‘lgan —belgilash ham 
mavjud. 
1
Sh.Nazirov, A.Ne’matov, R.Qobulov, N.Mardonova “Ma’lumotlar bazasi” 21-bet

---

Sterjenli mohiyat (Sterjen) — bu mustaqil mohiyat (to‘liqta’rifi quyida 
ko‘rsatilgan). 
Assotsiativ mohiyat (Assotsiatsiya) – bu “ko‘pga-ko‘p”(“birga-ko‘p” va 
hokazo) ko‘rinishidagi bog‘lanishlar, ya’ni ikki yoki undan ortiq mohiyatlar yoki 
mohiyatlar nusxasi orasidagi bog‘lanishlardir. Assotsiatsiyalar to‘laqonli mohiyatlar 
sifatida ko‘rib chiqiladi: 

ular boshqa assotsiatsiyalarda ham qatnashishi mumkin va sterjenli 
mohiyat kabi belgilanishlarda ham qatnasha oladi; 

ular o‘z xususiyatlariga ega bo‘lishi mumkin, ya’ni ular nafaqat aloqani 
ko‘rsatishda kerak bo‘ladigan kalit atributlariga ega bo‘lib qolmasdan, 
balki aloqani tavsiflovchi istalgancha boshqa atributlar soniga ega 
bo‘lishi mumkin. Masalan, “Nikoh” quyidagi kalit atributlarni o‘z ichiga 
oladi: “Kod_E”, “Kod_A” va “Erkak tabel raqami”, “Ayol tabel raqami”, 
shuningdek aniqlovchi atributlar — “Guvohlik raqami”, “Qaydnoma 
muddati”, “Qaydnoma manzili”,“Nikoh uyi kitobidagi qaydnoma 
raqami” va hokazo. 
Tavsifiy mohiyat (Xarakteristika) bu ikki mohiyat orasidagi“ko‘pga-bir” yoki 
“birga-bir” bog‘lanish turi (Assosatsiyaningxususiy holi). Tavsifnomaning yagona 
maqsadi ba’zi boshqa mohiyatni tasvirlash yoki aniqlashdan iborat. Ularga zarurat 
tug‘ilishining sababi haqiqiy dunyodagi mohiyat ba’zan ko‘p ma’noli xususiyatga 
ega. Kitob bir necha qayta tahrir tavsifiga (to‘g‘rilangan, to‘ldirilgan, qayta 
ishlangan) ega bo‘lishi mumkin va hokazo.