12-mavzu: startap marketingi reja

turga ajratiladi:
1) tovarlarning moddiy extiyojlarini kondira oladigan funksional 
xususiyatlari;
2) tovarlarning 
ma’naviy extiyojlarni kondira oladigan nafosatli 
xususiyatlari;
3) tovarlarning ijtimoiy extiyojlarni kondira oladigan ergonomik
xususiyatlari.
Kayd kilingan xususiyatlarni ma’lum davr mobaynida saklab koladigan 
turtinchi xususiyat – bu 
tovarning pishiq-puxtaligidir
. 
Normativ
-bu tovarning xujjatlarda xar bir turdagi tovarning 
xususiyatlarini mikdor jixatdan ifodalaydigan sifat kursatkichlaridir. 

---

Tovarlarni funksional (lotincha – «faoliyat kursatish») xususiyatlari tufayli
inson xayotida muayyan vazifani bajarib, uning moddiy extiyojini kondiradi.
Tovarlarning ish bajarish, xizmat kilish (funksional) xususiyatlariga ularning
tegishli vazifani bajarish uchun sharoit yaratib beradigan xususiyatlari kiradi. 
Tovarlarning funksional xususiyatlari ularni iste’mol kilish mobaynida 
ma’lum fizik yoki kimyoviy jarayonlar natijasida yuzaga chikadi. Bu jarayonlarga
karab ularning funksional xususiyatlarini sakkiz turga ajratish mumkin :
kimyoviy, fizik-kimyoviy, mexanik, termik, optik, akustik, elektrik va 
magnit (tortish) xususiyatli turlari. 
Tovarlarning estetik xususiyatlari deyilganda ularning shakli, tuzilishi va
pardozi tushuniladi. Tovarlarning bu xususiyatlari iste’molchilarga badiiy zavk
bagishlay olishi kerak. Mutaxassislarning kuzatishlariga kura 40 foiz xaridorlar 
tovarlarning estetik xususiyatlari konikarli bulmagani uchun magazindan xarid
kilmasdan chikib ketadilar. Ularning 20 foiziga madaniy va xujalik mollarining 
shakli yokmaydi. 40 foiz qizlar va 30 foiz yigitlar magazinlarda zamonaviy 
fasonda tikilgan mollarni topolmay atelyelar xizmatidan foydalanishadi. 
Tovarlarning estetik xususiyatlariga misollar : 
- magnitofon shaklining uziga xosligi (originalligi). 
Foiz xisobida yangilik darajasiga karab baxo beriladi. 
- mebelning zamonaviy usuliga mosligi; 
- ust kiyim bichimining va poyabzal modelining zamonaviy modaga mosligi.
Zamonaviy moda «Modalar uyi», «Modalar jurnali», artistlar va televideniye 
diktorlari orkali tashvikot kilinadi; 
- stereokompleks kompozitsiyasining uygunligi; 
- kreslo tuzilishining tektonik kompozitsiyaga asoslanganligi; 
- tikuv mashinasi kompozitsiyasining plastikligi; 
- tovar kompozitsiyasining kinetikasi; 
- oshxona jixozlarining ansambllik yakinligi; 
- tovarlarning tashki bezagi; 

---

- tovarlar kushimcha bezaklarining ularning estetik xususiyatlariga salmoqli 
xissa kushishi; 
-duxi va atirlarning muattar xidli bulishi va boshkalar. 
Ergonomika (yunoncha – «ishlash qonuniyati») insonning unumli ishlashi 
uchun shart-sharoit va kulaylik yaratish imkoniyatlarini urganadi. 
Tovarlarning ergonomik xususiyatlari deb ularni ishlatish kulayligi va 
gigiyenik bezararligiga aytiladi. 
Tovarni iste’mol kilish davriyligi va moddiy xolati buyicha kuyidagi turlari 
mavjud : 
1) Uzok muddat ishlatiladigan tovarlar – odatda kup marta foydalaniladigan 
material buyumlar. 
2) Kiska muddatda ishlatiladigan tovarlar – bir yoki bir necha siklda tulik 
iste’mol kilinadigan tovarlar. 
3) Xizmatlar – xarakat kurinishidagi sotish obyekti. 
Tovarni klassifikatsiyalashning eng kulay metodlaridan biri iste’mol odatlaridan 
kelib chikib guruxlashtirishdir : Ushbu belgiga karab ularni kuyidagicha ajratish 
mumkin : 
1.Kundalik extiyoj tovarlari – Iste’molchi odatda tez-tez, xech ikkilanmasdan,
solishtirishga e’tibor bermay sotib oladigan tovarlar. 
Ularni quyidagicha bulish mumkin. 
A) Doimiy talabdagi asosiy tovarlar – (muntazam ravishda sotiladi). 
B) Impulsiv xarid tovarlarni (xech kanday reja va izlanishsiz xarid kilinadigan 
tovarlar). Odatda bunday tovarlar kuplab joylarda sotiladi, shuning uchun 
iste’molchilar ularni maxsus kidirishmaydi. 
V) Favqulodda xolatlarga muljallangan tovarlar (fakat kerakli paytlarda sotib
olinadi). Ushbu tovarlarni ishlab chikaruvchilar iste’molchiga kerak bulganda,
imkoniyatni yukotmaslik uchun bir necha savdo shaxobchalarida sotishni tashkil 
etadi. 
2. Dastlabki tanlov tovarlari – xaridor tovarlarini tanlash va xarid kilish jarayonida
odatda, ularni yaroklilik, sifat, narx va tashki kurinish kursatkichlari 

---

buyicha takkoslaydi. Dastlabki tanlov tovarlarini uxshash va uxshash bulmagan 
guruxlarga bulish mumkin. 
3. Maxsus talabdagi tovarlar – shunday yuksak xususiyatli va yoki aloxida markali
tovarki, ularni xarid kilish uchun xaridorlarning aksariyatini kushimcha sa’i-
xarakatlari xam tayyor buladi. Bunday tovarlarga misol kilib muayyan turdagi
va markali tovarlar, avtomobillar, stereo apparaturalari, fotouskunalar,
erkaklar kastyumlarini keltirish mumkin. 
4. Passiv talabdagi tovarlar – xaridor bunday tovarlar mavjudligini bilmaydi yoki 
bilsa xam odatda ularni xarid kilishni uylamaydi. Tutun indikatori yoki iste’mol
maxsulotlarini kayta ishlashi muljallangan oshxona uskunalari kabi yangiliklar
to ularni reklama xizmati iste’molchilarga ochib bermaguncha passiv talabdagi 
tovarlar safida buladi. 
Xammaga ma’lum bulgan, lekin talabni vujudga keltirmayyotgan tovarlarga 
klassik misol tarikasida xayotni sugurtalash xizmati va endiklopediyalarini 
keltirish mumkin. 
Tovarni bozorga chikargandan sung firma yangi tovarning paydo 
bulishi bilan boglik bulgan tavakkalchilik va say-xarakatlarni koplash 
maksadida yaxshigina daromad olishga xarakat kiladi. Xar kanday tovarning uz
xayotiy sikli mavjud va bu siklning xarakteri va davomiyligini oldindan
bilish kiyinligini inobatga olgan xolda raxbariyat sotishning yukori va uzok 
muddatli bulishiga umid kiladi. 
1) Bozorga kirish boskichi – tovarning bozorga chikishi jarayonida sotishning
sekinlik bilan usish davri. Tovarning tarkatilishi va uning savdoga
chikarilishi bilan boshlanadi. 
Tovarning bozorga chiqarilish tadbiri uzoq muddatni talab qiladi va bu davrda 
sotish odatda juda sekin o`sadi. 
2) O`sish boskichi – tovarning bozorda tez kabul kilinishi va daromadlarning 
tez usishi. Agar yangilik bozor kizikishini kondirsa, sotish sezilarli darajada 
usishni boshlaydi. Dastlabki xaridorlar tovar sotib olishni davom ettiradilar.
Oddiy iste’molchilar, ayniksa tovar xakida ilik fikrlar eshitishganda, ularga 

---

ergashadilar. Ochilayotgan imkoniyatlar jalb kilishi okibatida bozorda yangi 
rakobatchilar paydo buladi. Ularning bozorga sifatli tovarlar taklif etishlari 
bozorni kengayishiga olib keladi. 
3) Yetuklik boskichi – aksariyat potensial xaridorlarning tovarni kabul
kilishiga erishishi bilan sotish sur’atlarining sustlashish davri. Ma’lum bir
paytda tovar sotilishining usish sur’atlari pasayadi – ya’ni, yetuklik davri
boshlanadi. Davomiylik nuktai nazaridan bu boskich oldingi boskichlardan 
uzokrok davom etib, marketingni boshkarish soxasida murakkab vazifalar
kuyadi. 
Bozordagi kupchilik tovarlar yetuklik boskichida buladi va uz navbatida,
marketingni boshkarish asosan «yetuk» tovarlar bilan ish kuradi. 
4) Tushkunlik boskichi – sotishning keskin tushishi va daromadlarning
kamayishi bilan tavsiflanuvchi davr.Tovar yoki markaning turli kurinishini
sotish oxir-okibat pastga ketadi. Sotish nol nuktaga tushishi mumkin yoki
past darajaga tushib, shu darajada uzok vakt davomida kolishi mumkin. 
Sotishning tushishi kator sabablar bilan ifodalanadi, xususan, texnologik
yutuklar, iste’molchilar didining uzgarishi va chet ellik va ichki rakobatchilar 
tomonidan rakobatning kuchayishi.