Universiteti a. Abdusamedov, B. Jalilov, A. Tashanov

S.Diniy tushunchalarning ontolgik jihatlari
D.Yumning “tabiiy din haqidagi suhbatlar” asari Darvinchilik 
ta’limoti paydo bolishidan oldin yozilgan bo‘lsa-da, bu olam 
yaratilishi borasidagi klassik tahminlardan biri bo‘lib qolaveradi. 
Maqsadli ravishda Yumning qarashlarini 2 guruhga bo‘lish mumkin:
Butun borliq- bu mehanizmdir;
146

---

Olam Hudo tomonidan yaratilgan;
Biz izlanishlarimizni hulosasi sifatida Yumning olam yaralishi 
g‘oyasi haqidagi e’tirozlarini beramiz.
D.Yum ta’kidlaydiki, birinchidan borliqning kengligi 
va 
cheksizligi uni mehanizm yoki inson qo‘li bilan yaratilgan uy yoki 
kemaga o‘hshash tizimli mehanizmga o‘xshash narsa ekanligini rad 
etadi. Ikkinchidan, tartib intizom dunyoning faqat bir qismidagina 
mavjud va uning biz bilgan va bilmagan boshqa maskanlari ham 
borki, u erlarda butunlay tartibsizlik hukmrondir. Va nihoyat, 
borliqning bir bo‘lagi mukammal tarzda ishlanganligini ko‘rib uning 
barcha tashkiliy qismlari ham huddi shunday aqliy yaratuvchanlik 
qobilyati namunasi degan fikrga kelish noto‘g ‘ri va asossiz. “Bu ulkan 
tizimning kichik qismi qisqa vaqt davomida biz tomonimizdan hali 
ohirigacha o'rganilgani yoq va shundan keyin ham biz dunyo kelib 
chiqishi haqida hulosalar chiqarishishimiz o‘rinlimi?”
Yuqoridagi e’tirozlar dimyo m a’lum bir mehanizmga o'xshatilishi 
haqidagi fikrlar muqaddimasi bo‘lib hizmat qiladi. Lekin o ‘z 
navbatida ikkinchi bir muqaddimada yozilganlarga to‘g‘ridan to‘g‘ri 
aloqasi yo’q: “Olamning ko‘plab tabiiy qismlari faoliyati mehanizmni 
eslatadi”. Biroz to‘g ‘irlangan tahrirda esa bu hulosa dunyoga 
butunligicha yoki uning o‘rganilmagan tomonlariga ham mos 
tushmasligi aytiladi. Yangi tahrir bizni shu tariqa ovutar ekan, 
Yumning birinchi guruh tanqidini chekkaga surib tursak ham 
bo‘ladi.50
Ikkinchi guruh tanqidlar, biz oldin o‘zizmiz yaratganimizdek 
emas, bunda har qanday yul bilan hudo borligiga, olamni yaratuvchi 
oliy bir zot mavjudligiga ishonch paydo qilish, zamin yaratishga 
e ’tibor qaratilgan. Shu o‘rinda, Yumning haqligiga shubha qiladi 
odam. Olamni kuzatib shunday hulosaga kelishimiz mumkinki, u 
butunlay oldindan o‘ylanib, aql bilan yaratilgan, ammo boshqa 
tomondan olam yaratilishi munozarasi ish beravermaydi. U bizni 
olamda bor va mavjud narsalar