Universiteti a. Abdusamedov, B. Jalilov, A. Tashanov

таълимот.

---

Jon va ruhlaming o‘lmasligi haqidagi qadimiy animistik 
tasawurlarning elementlari 
hozirgi 
barcha dinlarda saqlanib 
qolmoqda. Masalan, dindorlar tasawurlarida o ig an kishilaming 
arvohini yo‘qlash, ulami tirik odamlar singari hamma narsadan 
xabardor, deb tushunish mavjud. Shu tufayli jon va ruhlarga atab 
qurbonlik, xayr-xudoyi qilish, sadaqa berish odatlar hamon uchrab 
turadi. Ba’zan murdani kiyimlari bilan dafn etish, yoniga suv, ovqatlar 
qo‘yish odatlari ham animizmning ko‘rinishidir. O'zbeklarda arvohlar 
haqidagi tasawurlar, ulami eslab payshanba oqshomi arafasida chiroq 
yoqish, qabristonlarga borib Qur’on suralaridan o‘qish anamizmga 
bo‘lgan e ’tiqodning shakllaridir.
Anemistik va totemistik e ’tiqod va ibodatlar ibtidoiy davr 
jamoasining g'oyat murakkab va qiyinchiliklami engib yashashi 
uchun kurashining ular ongidagi in’iqosidir. Ular illyuziyali -
fantastik qarashlarga asoslangan bo‘lib, ular real holat bilan bog‘lash 
funksisini magik harakatlar o‘ziga xos holatda bajarishga harakat 
qilgan.
Magiya (sehrgarlik) - insonga, hayvonga yoki tabiat hodisalariga 
g‘ayritabiiy yo‘l bilan ta ’sir ko‘rsatish maqsadida bajariladigan xatti- 
harakatdir. Boshqacha qilib aytganda, magiya moddiy manfaatlarga 
erishish uchun g‘ayritabiiy kuchlarga ta’sir o ‘tkazish bilan bog‘liq 
turli xil ibodatlar yig'indisidir.
Eng qadimgi davrlarda paydo bo‘lgan magiya ming yillar 
davomida rivojlanib kelayotgan harakatlar turidir. Magik harakatlar 
bilan odatda, maxsus tayyorganlikka ega bo‘lgan koldunlar (folbunlar) 
va insonlar shug‘ullanadilar. Ular o ‘zlarini ruhlarga murojaat qilib, 
jamoaning iltimosini etkazish qobiliyatiga ega ekanliklariga astoydil 
ishonadilar. Buning uchun ular muayyan magik harakatning turli 
so‘zlar, ashula, raqslami dombra va kolokollami (qo‘ng‘irolar) ishga 
solishdan kompleks ibodatini bajarish bilan amalga oshiradilar. 
Bunday harakat natijasida shomon ekstaz (xushdan ketish) darajasiga 
yetadi va uni kuzatuvchilarda kuchli ta’surot qoldiradi. Shu tariqa 
odamlar oldida shomon yoki koldunlar ruhlar bilan aloqa qila olish 
qobiliyati borligiga ishontiradi.
Sehrgarlik (magiya) harakatining shakllari turlicha bo‘lib, ular 
turmushning har xil sohalarida qo‘llanilgan. Muhabbat magiyasi, 
davolash magiyai, ishlab chiqarish magiyasi, dushman engish 
magiyasi kabi sehrgarlik ibodat va harakatlar ancha keng tarqalgan.
77

---

Mehnat bilan bog‘liq, bo‘lgan magik harakatlar ibtidoiy odamlar 
hayotila alohida o‘rin egallagan, ya’ni ular tirikchilikka kerak bo‘lgan 
narsalami topishdan oldin shu buyum yoki hodisaga bog‘liq bo‘lgan 
magik harakatlarni bajarganlar.
Ishlab 
chiqarish 
muvaffaqiyatiga 
bag‘shlangan 
sehrgarlik 
harakatlari, ishlab chiqarish xarakteriga qarab, turli shakllarda va har 
xil maqsadlarga o‘tkzilar edi. Bunday harakatlar ibtidoiy jamoa 
a’zolaming umumiy manfaati yo‘lida qilinar edi.
Ibtidoiy jamoa ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojining darajasi 
pastligi, kishilar hayotining urug‘ va qabila munosabatlari tor doirasi 
bilan cheklanganligi, tabiat kuchlari oldidagi ojizlik dinning ilk 
shakllarida o‘z in’iqosini topgan. Bu ojizlik ibtidoiy odamning sodda, 
yuzaki 
tasawurlarga 
asoslangan 
sohta, 
sehrgarlik 
usullarini 
qo‘llanishiga majbur etgan. Ojizlik, qadimgi odamlaming har doim 
mo‘jizaga ishonish bilan hayoldagina maqsadga erishishga madad 
bergan.
Ibtidoiy dinlardagi hayoliy in’iqos mahsuli bo‘lgan tog1, suv, 
bo‘ron, quyosh, momaqaldiroq Xudosi kabi tasawurlar turli-tuman 
bo‘lsa-da, ular oliy va past tabaqalarga ajratilgan emas. Bunday 
ajratish jamiyat taraqqiyotining keyingi bosqichlariga o‘tilgandan 
so‘ng yuz bera boshladi.
Jamiyat taraqqiyotiga mos ravishda ishlab chiqaruvchi kuchlar 
ham o‘zgarib, rivojlanib borgan. Ishlab chiqarishni tashkil etuvchi va 
boshqaruvchi kuchlar - kishilar ham tabaqalanishda davom etgan, 
dunyoqarashlari kengaya borgan.
Shomonizm - ibtidoiy jamoa tuzumi emirilishi davrida paydo 
bo‘lgan animistik e’tiqod va ibodatning keng doirasiga kiradigan 
qadimgi diniy e’tiqodlardan biri. Uning o‘ziga xos xususiyati -
kishilar orasida turli ruhlar bilan munosabatda bo‘la oladigan 
shomonlar qobiliyatga ishonishdir. 
SHomonlarga, 
shuningdek, 
kelajakni oldin aytib berish, kasalni uzatish, o‘lganlarni oxiratga 
kuzatish, tabiatda hahlagancha o‘zgartirishlar qilish kabi xususiyatlar 
ham xosdir. 0 ‘tmishda shomonlaming ruh bilan aloqasi shomon 
do'mbirasi yoki mo‘jizaviy musiqa ijrosida turli rasm-rusumlami 
bajarish jarayonida jazavasi tutib, holdan toygancha bajarilgan. 
Shomonizm o‘tmish dinlar sarqiti sifatida ba’zi hollarda uchrab turadi.
Fetishizm ibtidoiy jamoa tuzumi odamlarida diniy tasawurlar 
kompleksmi yakunlovchi bosqichini tashkil etdi.
78

---

Fetishizm - (fetish - fransuz tilidagi “fetiko” - yasalgan tumor, 
but, sanam degan so‘zlaJrdan olingan) moddiy buyumlarda g‘ayritabiiy 
xususiyatlar borligiga ishonib, jonsiz narsalarga sig‘inishdir. Ibtidoiy 
odam ongida har xil moddiy buyumlar - tog‘, qoya,. tosh, daraht, 
keyinchalik turli hayvonlarning suyagi, pati, tumor, sanam va 
hokazolarda g ‘ayritabiiy kuchlar bor degan tasaw ur paydo bo‘lgan. 
0 ‘zlari 
vujudga keltirgan bunday kuehlarga o ‘zlari sig‘ina 
boshtaganlar. Ibtidoiy din shakllaridan biri bo‘lgan fetishizm barcha 
xalqlarda diniy tasaw urlar shaklianishi bilan uzviy bog‘liqdir.
Fetishizm politeistik (ko‘p xudolik), hatto monoteistik (yakka 
xudolik), dinlarida hozircha saqlanib kelmoqda. Masalan, xristianlarda 
krestga (butga) sig‘inish, islomda esa turli o‘simlik turlarini - sedana, 
ko'ztikan, kalampirmunchoq, achchiq, qalampir, isiriq, chilonjiyda, 
daraxtlardan - yong‘oq, chinor, archa va boshqalar bilan 
muqaddaslashtirilib, boshqa buyumlarga, shu jumladan odamlarga 
ta’siri yoki yordami bo‘lishi mumkin degan tasaw ur paydo bo‘lgan. 
Bunday xususiyatni tog‘-toshlarga, turli buyumlarga ham xos degan 
g‘ayritabiiy fikrlar shakllangan.
Fetishizm diniy ibodatning ajralmas qismidir. Hozirgi vaqtda 
ba’zi soddadil, mutaassiblaming turli tumor, ko‘zmunchoq va 
hokazolaming taqib yurishlari, daraxtlarga latta-puttalarni osishi, is 
chiqarishi shunday jismlami ilohiy lashtirish» e ’tiqoddagi eng 
xarakterli ko'rinishidir.
3. «Avesto»dagi