297
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДАГИ
УСТУВОР ЙЎНАЛИШЛАР, МУАММОЛАР
ВА ИННОВАЦИОН ЕЧИМЛАР
МАДАНИЙ ЛАНДШАФЛАРДА АЗОТНИНГ АЙРИМ БИОГЕОКИМЁВИЙ
ХУСУСИЯТЛАРИ
Юлдашев Ғ., Хайдаров М., Солиев А.
Фарғона давлат университети
Азот элементининг қатор хусусиятлари унинг атом ва ионлари типи билан боғлиқ, бу
ҳолат аниқ физик-кимѐвий шароит ва жараѐнлар билан алоқадор бўлади. У муҳим
биоген
элементлар қаторидан жой олади, қишлоқ хўжалиги экинларини ҳосилдорлигини оширишда
тенги йўқ элемент ҳисобланади. Азот рангсиз, ҳидсиз, таъмсиз газ. Унинг кимѐвий хоссалари
барча изотопларида деярли ҳар хил кечади. Азотнинг электрон структураси 1s
2
2s
2
3p
3
бўлиб,
ташқи L электрон қобиғида S электрон мавжуд. Азот бошқа элементлар каби ўзининг
орбитасини тўлдиришга интилади, бу ҳолат қуйидагича ўтади [1, 2] :
1)
электронлар сонини 3 ошириш йўли билан, бунда нитрид иони ҳосил бўлади. Бу ҳолат
нисбатан электроижобий элементлар билан содир бўлади,
яъни Li
3
N каби бирикмаларда;
2)
оддий бирикмаларни ҳосил қилиш асосида –
,
3
NH
NF
ѐки
;
N
N
;
N
N
2
NO
R
3)
амид, имид ионларни ҳосил қилиш йўли билан
;
2
NH
NH
4)
икки электронли алоқа йўллари билан, бунда
4
NH
;
5
2
H
N
;
;
4
N
R
билан бирга
2
3
,
NO
NO
ва бошқаларни ҳосил қилиш йўллари билан.
Табиатдаги азот асосан иккита турғун изотопдан,
N
N
15
14
;
дан иборат, унда 7 та протон ва
7 нейтрон мавжуд. Ҳавода
N
14
ва
N
15
қуйидаги миқдорларда тақсимланган, яъни
N
14
- 99,634
%,
N
15
0,336 % ни ташкил қилади. Тирик организмларда ҳам тақрибан шу нисбатларда бўлади.
Сунъий йўллар билан унинг 4 та изотопи, яъни
N
12
ярим парчаланиш даври 0,0125 с,
N
13
ярим
парчаланиш даври 10,08 мин.,
N
16
ярим парчаланиш даври 7,35 с,
N
17
ярим парчаланиш даври
4,15 с,
олинган
N
15
ѐрдамида медицинада, қишлоқ хўжалигида қатор тадқиқотлар ўтказилади.
Молекуляр ҳолати икки атомли, яъни N
2
. Атомлар уч каррали алоқада, яъни
N
N
ҳолатда боғланган. Азот молекуласидаги ядролар оралиғидаги масофа жуда кичик, яъни
nm
d
NN
1095
,
0
. Бу ҳолат азот молекуласини мустаҳкамлигидан далолат беради. Азотнинг
ландшафтдаги ўрнини унинг қуйидаги хоссалари белгилайди.
Азотнинг биогеокимѐвий, кимѐвий хоссалари [3, 4]
Кимѐвий, биогеокимѐвий катталиклар
Ифодаланиши
Атом тартиб рақами
7
Атом
массаси
14,007
Табиий изотоплари
N
N
15
14
;
Ядро заряди
7
Протонлар сони
7
Нейтронлар сони
7
Молекуляр кўриниши
2
N
298
Оксидланиш даражаси
-3, -2, -1, 0, +1, +2, +3, +4, +5
Ташқи электрон қобиғи тузилиши
2s
2
3p
3
Атом ҳажми, см
3
/г.атом
13,69
Оддий шароитдаги ҳолати
Ҳидсиз, рангсиз, таъмсиз газ
Эриш ҳарорати °C
-210,0
Қайнаш ҳарорати °C
-195,8
Диссоциациясининг
стандарт
энтальпияси кДж/моль
946
Атомнинг ионизация
энергияси, эВ
14,53; 29,604 47,43; 77,45; 97,86
Полинг бўйича электросалбийлиги
3
Атом радиуси, А°
0,71
Ион радиуси, -3 валентли
+5 валентли
1,43
0,15
Молекуладаги
(
N
N
)
ядролар
орасидаги масофа
1,0945
Оддий шароитда азот инерт газ ҳисобланади ва минералларда бошқа элементлар билан
деярли алмашинмайди.
Молекуляр азот кимѐвий жиҳатдан унча фаол эмас. Шунинг учун ҳам
азот атмосферада
асосан эркин ҳолатда мавжуд бўлади.
Азот молекулалари ўртасидаги ўзаро тортишиш кучлари жуда кучсиз, шунинг учун ҳам у
тартибсиз, бемалол биосферада диффузион ҳаракат қилади. Маълумки, азотнинг кимѐвий
хоссалари уни электрон бериши ва қабул қилиши билан боғлиқ. Азотнинг ионизация энергияси
14,53 дан 97,86 эВ оралиғида тебранади [1].
Азотнинг
биосферадаги
асосий
ноорганик
бирикмалари
қаторига
2
3
4
'
2
'
3
,
,
,
,
NO
NH
NH
NO
NO
ва бошқалар киради. Буларнинг миграция ва аккумуляцияси,
биогеокимѐвий айланма ҳаракат жараѐни албатта азотнинг кимѐвий ва геокимѐвий хоссаларига
ва мавжуд муҳитга боғлиқ.
Азот табиатда ҳамма аминокислоталар таркибига кирувчи ягона кимѐвий элемент, шу
боис тирик мавжудот учун энг муҳим элемент ҳисобланади. Азот органик моддалар таркибида,
ўсимликда хилма хил гуруҳларда бўлиши эндиликда сир эмас. Масалан, аминокислоталарда,
амидларда, пептидларда, пуринларда, пиримидинларда, пиролларда қатор ҳалқали бирикмалар
таркибида бўлади.
Булардан ташқари АДФ, АТФ лар таркибига кириб, энергия аккумулятори ва ташувчиси
каби моддаларда иштирок этади. Азот тўғрисида Д.Н.Прянишников гапларини эслаш ниҳоят
катта куч бағишлайди, яъни унинг фикрича ―Азотсиз оқсиллар йўқ, оқсилларсиз протоплазма
йўқ, протоплазмасиз ҳаѐт йўқ‖. Оқсил таркибидаги азот миқдори 16-18%.
Азот шаклларини ўрганадиган бўлсак, у қуйидагилардан иборат бўлади:
молекуляр,
ионлашган, кристаллокимѐвий, газокимѐвий, гидрокимѐвий, биокимѐвий, сорбцион ва сунъий
ҳамда бошқалар [5, 6]. Ушбу шакллардаги азот мураккаб биогеокимѐвий жараѐнларда ва
айланма ҳаракатларда, яъни катта геологик, кичик биологик модда айланиш тизимларида
қатнашади.
Масалан, атмосфера азотини биогеокимѐвий цикл ва доиравий ҳаракатларини кўрадиган
бўлсак, уни содда кўринишда қуйидагича тасвирлаш мумкин.
