Азярбайъан кооперасийа университетинин дярсликляри

§ 4. Mяшьуллуг вя онун щаггында бахышлар 
 
Игтисадиййатын гейри-сабит инкишафы иля сых баьлы олан 
анлайышлардан бири мяшьуллугдур. Беля ки, бющран вя сцстлцк 
фазасында онун щяъми азалыр, ъанланма вя йцксялиш фазасында 
ися артыр. Буна эюря дя, щяр бир щюкумятин игтисади 
сийасятиндя мяшьуллуг проблеминя хцсуси ящямиййят верилир. 
Юлкядя тякрар истещсал просеси, истярся дя сосиал вязиййят 
хейли дяряъядя бу проблемля баьлыдыр. 
Мяшьуллуг
дедикдя, 
ямяк габилиййяти олан вя ишлямяк истяйян щяр бир шяхсин 
иътимаи файдалы ишля мяшьул олмасы ba
ş
a dцшцлцr. Игтисади 
ядябиййатlarда ялавя (икинъили) мяшьуллуг, юзцмяшьуллуг 
анлайышларына да раст эялмяк мцмкцндцр. Ялавя (икинъили) 
мяшьуллуг дедикдя, ишчинин иш вахтындан сонра юз иш йериндя 
чалышмасы, йа да башга йердя ишлямяси нязярдя тутулур. 
Юзцмяшьуллуг дедикдя ися кичик бизнес, кцчя тиъаряти, евдя 

---

387 
ямяк, халг сяняткарлыьы иля мяшьул олмаг вя саиря нязярдя 
тутулур. 
Ону да гейд етмяк лазымдыр ки, щяр бир дюврдя вя щяр 
бир юлкядя файдалы ямякля мяшьул олмайанларын сайы рясми 
ишсизлярин сайындан ъох олур. Бунлар мцхтялиф сябябляр 
цзцндян ишлямир, иш ахтармыр вя йахын дюврлярдя ишлямяк 
фикриндя олмурлар. Щяр бир юлкянин игтисади вязиййятиня нязяр 
салынаркян, илк нювбядя ящалинин мяшьуллуьу вя онларын 
йашайыш сявиййясиня диггят йетирилир. Буна эюря дя мяшьуллуг 
проблеми тядгигатчыларын диггятини ъохдан ъялб етмиш вя онун 
щаггында юз нязяриййялярини йаратмышлар. 
M
əşğ
ulluq n
ə
z
ə
riyy
ə
si uzun t
ə
kamцllц inli
ş
af yolu 
keчmi
ş
dir v
ə
чoxsayl
ı
konseptual yana
ş
malar
ı
n, metodlar
ı
n v
ə
al
ə
tl
ə
rin olmas
ı
il
ə
s
ə
ciyy
ə
l
ə
nir. H
ə
min problem
ə
n
ə
z
ə
ri 
bax
ış
lara dцnya iqtisadi fikir tarixind
ə
mюvcud olmu
ş
c
ə
r
ə
yanlar
ı
n fikirl
ə
rin
ə
rast g
ə
lirik. 
Мяшьуллуг щаггындакы нязяриййялярдян бири d
ə
классик 
вя йени классик нязяриййядир. Д.Рикардо, Ч.Милл, А.Маршалл, 
А.Пигу вя с. эюря базар системи юз-юзцнц тянзимлямя 
механизминя малик олдуьу цчцн там мяшьуллуьу тямин едя 
билир. Bu c
ə
r
ə
yan
ı
n 
ə
sas
ı
n
ı
A.Smitin klassik n
ə
z
ə
riyy
ə
si t
əş
kil 
edir. Классикляря, о ъцмлядян Ж.Сейя эюря ямяйин гиймяти 
(ямяк щаггынын сявиййяси) иш гцввясинин тяляб вя тяклифиня 
тясир эюстяряряк, онларын таразлыьына сябяб олур, бу ися 
мяшьуллуьу тямин едир. Онларын фикринъя, иш йерляри уьрунда 
рягабят ямяк щаггыны о дяряъядя ашаьы салыр ки, бу сявиййя 
сащибкар цчцн ялверишли олур вя бцтцн ишсизляри ишя эютцрмяк 
имканына малик олур. 
K
лассиклярин бир ъох бахышлары кими, мяшьуллуг 
щаггындакы бахышлары да реал щяйатда тякзиб олунурду. Беля ки, 
гейри-игтисади сабитликля йанашы, мяшьуллуг цзря дя эцълц 
тяряддцдляр баш верирди. Беля бир шяраитдя дя мяшьуллуг 
щаггында Кейнс нязяриййяси мейдана ъыхды. Ч.М.Кейнс 
«Мяшьуллуг, фаиз вя пулун цмуми нязяриййяси» китабында 
эюст
ə
рирди ки, капиталист игтисадиййатында там мяшьуллуьу 

---

388 
тямин едяъяк v
ə
юз-юзцнц тянзимляйян щеъ бир механизм 
йохдур. Онун фикринъя, бу системдя там мяшьуллуг 
ганунауйьун щал дейил, тясадцфдцр. Кейнсчиляря эюря 
мяшьуллуьун ясас параметрляри „ мяшьуллуг вя ишсизлийин 
сявиййяси, ямяйя олан тяляб, реал ямяк щаггынын сявиййяси 
мящсул вя хидмятляр базарында олан сямяряли тялябдян 
асылыдыр. 
Ə
m
ə
k bazar
ı
nda yaln
ı
z 
ə
m
ə
k haqq
ı
n
ı
n s
ə
viyy
ə
si v
ə
ondan as
ı
l
ı
olan 
ə
m
ə
k t
ə
klifi k
ə
miyy
ə
ti formala
şı
r. Amma 
ə
m
ə
yin t
ə
klifi faktiki m
əşğ
ullu
ğ
un formala
ş
mas
ı
nda 
ə
sas rol 
oynam
ı
r, o, yaln
ı
z 
ə
m
ə
k haqq
ı
n
ı
n haz
ı
rkы m
ə
bl
əğ
ind
ə
onun 
maksimum 
mцmkцn 
s
ə
viyy
ə
sini 
s
ə
ciyy
ə
l
ə
ndirir. 
Ишчи 
гцввясиня олан тяляб мяъму тялябля, истещсал вя 
инвестисийанын щяъми иля мцяййян олунур. 
M
ə
cburi i
ş
sizliyin olmas
ı
s
ə
m
ə
r
ə
li m
ə
cmu t
ə
l
ə
bin 
чat
ış
mazl
ı
qlar
ı
il
ə
şə
rtl
ə
nir ki, bunu da bцdc
ə
v
ə
kredit-pul 
t
ə
nziml
ə
nm
ə
sinin eksponsionist t
ə
dbirl
ə
ri aradan qald
ı
ra bil
ə
r. 
Dюvl
ə
t m
ə
cmu 
tələbi 
artmas
ı
istiqam
ə
tind
ə
t
ə
sir etdikd
ə
, 
ə
m
ə
y
ə
t
ə
l
ə
bin artmas
ı
na s
ə
b
ə
b olur. Кейнс вя онун 
тяряфдарларына 
эюря, 
мяшьуллуг 
сявиййясинин
йцксялдилмясинин сямяряли ваистяси дювлят тяряфиндян мяъму 
тялябин йцксялдилмясидир. Бу мягсядля дювлят инвестисийа 
фяалиййятини эенишлян- дирмялидир. Мяшьуллуьун кейнсчи 
нязяриййяси макроигтисади просесляря дювлятин мцдахилясиня, 
онун реаллашмасы ися психоложи характерли щадисяляря (истещлака, 
йыьыма, инвести- сийайа мейиллик) ясасланыр. 
İ
nstusional-sosioloji 
m
ə
kt
ə
bin 
nümay
ə
nd
ə
l
ə
rin
ə
(T.Veblen, C.Danlop, C.Helbreyt v
ə
b.) gör
ə
, m
əşğ
ulluq 
sah
ə
sind
ə
ki, 
probleml
ə
r 
mцxt
ə
lif 
nюv 
institusional 
islahatlar
ı
n kюm
ə
kliyi il
ə
h
ə
ll oluna bil
ə
r. Bu m
ə
kt
ə
bin 
nцmay
ə
nd
ə
l
ə
ri цчцn diqq
ə
tin makroiqtisadi t
ə
hlil цz
ə
rind
ə
c
ə
ml
ə
nm
ə
sind
ə
n uzaqla
ş
maq s
ə
ciyy
ə
vidir v
ə
onlar 
ə
m
ə
k 
bazas
ı
ndak
ı
uy
ğ
unsuzluqlar
ı
i
ş
qцvv
ə
si v
ə
onlara mцvafiq 
olan 
ə
m
ə
k haqq
ı
s
ə
viyy
ə
sinin qurulu
ş
undak
ı
sosial, pe
şə
, 
sah
ə
, cins, ya
ş
, v
ə
s. f
ə
rql
ə
rl
ə
izah etm
ə
y
ə
çal
ış
m
ış
lar. 

---

389 
M
əşğ
ullu
ğ
un 
mцqavil
ə
n
ə
z
ə
riyy
ə
si 
(M.Beyli, 
D.Qordn, K.Azariadi
ş
) neoklassik keynsчi bax
ış
lar
ı
n sintezin
ə
ə
saslanan konsepsiйadan ibar
ə
tdir. N
ə
z
ə
riyy
ə
чil
ə
r bir t
ə
r
ə
fd
ə
n 
keynsчil
ə
rin pula 
ə
m
ə
k haqq
ı
n
ı
n s
ə
rtliyi bar
ə
d
ə
fikirl
ə
rini 
q
ə
bul edir v
ə
hesab edirl
ə
r ki, 
ə
m
ə
k bazar
ı
nda uy
ğ
unla
ş
ma 
qiym
ə
tl
ə
rin deyil, istehsal
ı
n v
ə
m
əşğ
ullu
ğ
un fiziki h
ə
cminin 
d
ə
yi
ş
m
ə
si hesab
ı
na ba
ş
verir. Dig
ə
r t
ə
r
ə
fd
ə
n, bu s
ə
rtliyin юzц 
юz 
şə
xsi iqtisadi maraqlar
ı
nda h
ə
r
ə
k
ə
t ed
ə
n f
ə
rql
ə
rin 
optimalla
ş
d
ı
r
ı
lan davran
ış
dan ir
ə
li g
ə
lir. 
Bu n
ə
z
ə
riyy
ə
nin 
ə
sas
ı
nda, sahibkarlar v
ə
i
ş
чil
ə
rin юz 
aralar
ı
nda uzun mцdd
ə
tli mцqavil
ə
mцnasib
ə
tl
ə
rin
ə
girm
ə
l
ə
ri 
haqq
ı
ndak
ı
mцdd
ə
a durur. Чevik bazar konsepsiyas
ı
(R.Bual, 
Q.Stendik) XX 
ə
srin 70-ci ill
ə
rind
ə
ə
n inki
ş
af etmi
ş
Avropa 
юlk
ə
l
ə
rind
ə
iqtisadiyyat
ı
n qurulu
ş
d
ə
yi
ş
ikliyi dюvrцnd
ə
yay
ı
lm
ış
d
ı
r. Bu konsepsiyaya 
ə
m
ə
k bazar
ı
n
ı
n qaydaya 
sal
ı
nmas
ı
n
ı
n z
ə
ruriliyi, daha чevik funksional f
ə
rdil
əş
dirilmi
ş
v
ə
qeyri-standart m
əşğ
ulluqlara (qism
ə
n m
əşğ
ulluq, natamam 
i
ş
эцнц v
ə
ya h
ə
fт
ə
si, q
ı
samцdd
ə
tli mцqavil
ə
l
ə
r
v
ə
s.) 
keчm
ə
yin z
ə
ruriliyi mцdd
ə
as
ı
ir
ə
li сцрцлмцшдц. Bel
ə
yana
ş
ma, iqtisadiyyatda qurulu
ş
d
ə
yi
ş
iklikl
ə
rinin apar
ı
lmas
ı
x
ə
rcl
ə
rini azaltmaq a
ş
a
ğı
dak
ı
lar hesab
ı
na 
ə
ld
ə
olunur: 
-işə
gиrm
ə
nin (azad etm
ə
nin) чevikliyinin v
ə
m
əşğ
ullu
ğ
un r
ə
ngar
ə
ngliyi. 
-iş
vaxt
ı
n
ı
n t
ə
nziml
ə
nm
ə
sinin, normalla
ş
d
ı
r
ı
lm
ış
i
ş
gцnц daha mцt
ə
r
ə
qqi i
ş
rejiminin mц
ə
yy
ə
n edilm
ə
sinin 
чevikliyi. 
-d
aha f
ə
rdil
əş
mi
ş
yana
ş
ma 
ə
sas
ı
nda 
ə
m
ə
k haqq
ı
n
ı
n 
t
ə
nziml
ə
nm
ə
sind
ə
чeviklik; 
-iş
çil
ə
rin 
sosial 
mцdafiy
ə
sinin 
metodlar
ı
v
ə
formalar
ı
n
ı
n, h
ə
mçinin i
ş
qцvv
ə
sinin h
ə
cmi, qurulu
ş
u, 
keyfiyy
ə
ti v
ə
qism
ə
tinin 
ə
m
ə
k bazar
ı
nda t
ə
l
ə
b v
ə
t
ə
klifin 
art
ı
b-azalmas
ı
n
ı
n uy
ğ
unla
ş
mas
ı
n
ı
n чevikliyi. 

---

390 
Цmumiyy
ə
tl
ə
чevik 
ə
m
ə
k bazar
ı
, konsepsiyas
ı
, 
sahibkarlar v
ə
i
ş
çil
ə
r aras
ı
nda qar
şı
l
ı
ql
ı
mцnasib
ə
tl
ə
rin forma 
mцxt
ə
lifliyinin yaranmas
ı
n
ı
n
ə
z
ə
rd
ə
tutur v
ə
m
ə
cmu 
x
ə
rcl
ə
rin, m
ə
nf
əə
tliyinin аrtmas
ı
n
ı
v
ə
ə
m
ə
k bazar
ı
n
ı
n yцks
ə
k 
dinamikliyi saxlanmas
ı
na yюn
ə
ldilmi
ş
dir. 
Monetar m
ə
kt
ə
bin n
ц
may
ə
nd
ə
l
ə
rin
ə
(M.Fridmen, 
E.Fels, F.Keyqen, K.Buruner, F.Moltser v
ə
b.) g
ю
r
ə
d
ə
bazar iqtisadiyyat
ı
ю
z
ц
n
ц
t
ə
nziml
ə
nm
ə
mexanizmin
ə malik 
olduğu üçün səmərəli məşğulluğu bazar özü müəyyən edir. Bu 
dövrdə dövlətin müdaxiləsi bazarın özünütənzimləmə 
mexanizminin pozulmasına, məcmu tələbi artırmaq cəhti isə 
infilasiyaya səbəb olur.