Tarmoq operatsion tizimlari

28.3. Bir rangli va ajratilgan serverli tarmoq operatsion tizimlari 
Tarmoq kompyuterlari o‘rtasida funksiyalarni qanday bo‘linganligiga qarab, 
tarmoq OT va shu bilan tarmoqlarning o‘zi ham ikkita sinfga bo‘linadi: bir rangli 
va ikki rangli (28.3-rasm). Oxirgisini ko‘proq ajratilgan serverli tarmoqlar deb 
atashadi.
28.3-rasm. (a) – Bir rangli tarmoq , (b) – Ikki rangli tarmoq. 
Agar kompyuter o‘zining resurslarini tarmoqdagi boshqa foydalanuvchilarga 
taqdim qilsa, unda u server rolini o‘ynaydi. Bunda boshqa mashina resurslariga 
murojaat qiluvchi kompyuter klient hisoblanadi. Yuqorida aytilganidek tarmoqda 
ishlaydigan kompyuter yo klient funksiyasini, yo server funksiyasini, yoki 
ikkalasining ham funksiyasini bajarishi mumkin.

---

Agar biror bir server funksiyalarining bajarilishi kompyuterning asosiy 
vazifasi bo‘lsa (masalan, fayllarni tarmoqdagi foydalanuvchilarga umumiy 
foydalanishga taqdim etish, faksdan umumiy foydalanshni tashkil qilish yoki 
tarmoqdagi foydalanuvchilarni o‘zining dasturlaridan foydalanishga ruxsat berish), 
unda bu kompyuter ajratilgan server deb ataladi. Serverning qaysi resursi 
ajratuvchi ekanligiga qarab, u fayl – server, faks – server, print – server, ilova 
server va h.k deb ataladi. 
Shubxasiz, ajratilgan serverlarda shunaqa OT ni o‘rnatish maqsadga 
muvofiqki, ular u yoki bu server funksiyalarini optimal bajarishga yo‘naltirilgan 
bo‘lishi kerak. Shuning uchun ajratilgan serverli tarmoqlarda tarkibiga server 
qismlari imkoniyatlari bilan farq qiluvchi bir nechta variantli OTlari kiruvchi 
tarmoq operatsion tizimlari ishlatiladi. Masalan, Novell NetWare tarmoq OTi fayl 
– server sifatida ishlaydigan serverli variantiga ega, yana har xil lokal OT lar bilan 
ishlaydigan ishchi stansiyalar uchun qobig‘inga ega.OT larning boshqa misoli 
sifatida, tarmoqni ajratilgan serverli qurishga mo‘ljallangan OT Windows NT 
hisoblanadi. NetWare dan farqli o‘laroq Windows NT ning ikkala varianti, 
Windows NT Server (ajratilgan server uchun) va WindowsNT Workstation(ishchi 
stansiyalar uchun) ham kliet ham server funksiyalarini qo‘llab quvvatlaydi. Lekin 
Windows NT ning serverli varianti tarmoqdagi boshqa foydalanuvchilarga 
kompyuteridagi resurslarini ko‘rsatish uchun ko‘proq imkoniyatlarga ega, chunki u 
ancha keng funksiyalarni bajarishi mumkin, katta miqdordagi klientlarning bir 
vaqtda ulanishini qo‘llaydi, ancha keng himoya vositalariga ham egadir. 
Ajratilgan serverni uning asosiy vazifasi bilan bog‘liq bo‘lmagan oddiy 
masalarni yechish uchun ishlatiladigan kompyuter sifatida ishlatish mumkin emas, 
bu uning server sifatida ishlash unumdorligini kamaytiradi. Shularni hisobga olgan 
holda Novell NetWare OT ining server qismida oddiy dasturlarni bajarish 
imkoniyatlari umuman ko‘zda tutilmagan, ya’ni klient qismi yo‘q, ishchi 
stansiyalarda esa server komponentlari mavjud emas. Biroq boshqa tarmoq 
OTlarda ajratilgan server klient qismining ishlashi bemalol mumkin. Masalan, 
Windows NT Server boshqaruvi ostida lokal foydalanuvchining tarmoqdagi 
boshqa kompyuterning resurslariga so‘rov tushishi bilan OT klient qismining 
funksiyalarini bajaradigan oddiy dasturlari yuklanishi mumkin. Bunda Windows 
NT Workstation OTi o‘rnatilgan ishchi stansiyalar ajratilmagan server 
funksiyalarini bajarishi mumkin.
Eng muhimi shuni tushunish kerakki, ajratilgan serverli tarmoqlarda hamma 
kompyuterlar umumiy holda ham server ham klient rolini bajara olsa ham, bu 
tarmoq funksional simmetrik emas, apparat va dasturiy jihatdan unda ikki turli 
kompyuterlardir – biri, yuqori darajada server funksiyalarini bajarishga qaratilgan 
va server OTlari ostida ishlaydigan, ikkinchisi esa asosan klient funksiyalarini 

---

bajarishga qaratilgan va shunga mos OTlar ostida ishlaydiganlar. Funksional 
simmetrik emaslik, qoida bo‘yicha, apparat simmetrik emaslikni keltirib chiqaradi, 
bunda ajratilgan serverlar uchun katta operativ va tashqi xotirali ancha kuchli 
kompyuterlar ishlatiladi.
Bir rangli tarmoqlarda hamma kompyuterlar bir – birlarining resurlariga 
bo‘lgan ruxsat huquqlari tengdir. Har bir foydalanuvchi o‘z hoxishiga ko‘ra 
kompyuteridagi biron bir resursni umumiy foydalanishga qo‘yishi mumkin, keyin 
boshqa foydalanuvchilar undan foydalanishi mumkin. Bunday tarmoqlarda hamma 
kompyuterlarda teng potensialli imkonyatlar yaratadigan bir xil OTlar o‘rnatiladi. 
Bir rangli tarmoqlar LANtastic, Personal Ware, Windows for Workgroup, 
Windows NT Workstation kabi OTlar bazasida qurilgan bo‘lishi mumkin.
Bir rangli tarmoqlarda shuningdek funksional simmetrik emaslik kelib 
chiqishi mumkin: birinchi holda bir foydalanuvchilar boshqalar bilan o‘z 
resurslarini bo‘lishishni hoxlamaydi, bunda u klient rolinni bajaradi, ikkinchi holda 
administrator faqatgina umumiy foydalanishda bo‘lgan resurslarni tashkil qiladigan 
funksiyalarni bog‘lab qo‘yadi va bu bilan serverlik vazifasini bajaradi, uchinchi 
holda lokal foydalanuvchi o‘zining resurslaridan boshqalar foydalanishiga qarshi 
bo‘lmasa va o‘zi boshqa kompyuterga murojaatini istisno qilmasa, unda bunga 
o‘rnatiladigan OT ham server ham klient qismiga ega bo‘lishi kerak. Ajratilgan 
serverli tarmoqlarga qaraganda, bir rangli tarmoqlarda funksional yo‘naltirishga 
(klientga yoki serverga) bog‘liq holdagi OT lar yo‘q. Hamma variatsiyalar bir xil 
variantli OTlar konfiguratsiyasi vositalari bilan amalga oshiriladi.
Bir rangli tarmoqlarni tashkil qilish va ishlatish qulay, biroq ular asosan 
uncha katta bo‘lmagan foydalanuvchilar guruhlarini birlashtirishda qo‘llaniladi, bu 
foydalanuvchilar saqlanadigan ma’lumotlar hajmiga, uning ruxsat etilmagan 
kirishdan va tezligiga kirishdan saqlashga katta shartlar qo‘ymaydi. Bu 
xarakteristikalarga oshirilgan shartlar qo‘yilganda eng mosi ikki rangli tarmoqlar 
hisoblanadi, bunda server o‘zining resurslari bilan foydalanuvchilarga hizmat 
ko‘rsatish masalasini yaxshiroq xal qiladi, chunki uning apparaturasi va tarmoq 
operatsion tizimi shu maqsad uchun maxsus ishlangan.