«O’zbеkiston tеmir yo’llari» aj toshkеnt tеmir yo’l muhandislari instituti hayot faoliyati havfsizligi kafedrasi

Kerakli asbob va uskunalar 
Suyuqliklarning chaqnash haroratini aniqlash uchun quyidagilar 

---

83 
ishlatiladi: 
- 
chaqnash haroratini aniqlovchi asbob /PVNE/; 
- 
barometr; 
- 
sekundomer; 
- 
kuchlanishni tartibga solib turuvchi /LATR tipidagi/ asbob 
/regulyator/; 
- 
havosi sо‘rib turiladigan shkaf. 
Ishni bajarish tartibi 
1. Sinalayotgan suyuqlikni PVNE asbobining toza va quruq tigelining 
belgisigacha tо‘ldirib quying (17.1-rasm). 
2. Asbobning oldindan moylab qо‘yilgan /mashina moyi, transformator 
moyi va h.k./ piligini yoqing. 
3. Shu paytdagi atmosfera bosimini barometrdan yozib oling. 
4.
Tigel ichidagi sinalayotgan suyuqlikni qizdirish maqsadida, asbobning 
qizdirish vannasini elektr tokiga ulang, sinalayotgan suyuqlikning 
chaqnash harorati 50 
o
C gacha bо‘lsa, qizdirish tezligi minutiga 1-1,5 
o
C 
bо‘lishi 50
o 
dan 150 
o
C gacha bо‘lganda 5-8 
o
C bо‘lishi va tegishlicha 
150
o
C dan yuqori bо‘lganda qizdirish tezligi minutiga 10-12 °C bо‘lishi 
kerak. Bunda, suyuqlik vaqti-vaqti bilan aralashtirib turiladi. 
Suyuqlikning harorati kutilayotganiga taxminan 30
o
C qolganda qizdirish 
tezligi minutiga 1,5-2 °C rejimiga tushirilib,uzluksiz aralashtirib turiladi. 
Qizdirish tezligi berilayotgan kuchlanish orqali boshqarib turiladi. 
17.1-rasm. Neft mahsulotlari chaqnash haroratini aniqlash asbobi: 
1-qizdiruvchi qism, 2-elektr yordamida qizdirish vannasi, 3- yondiruvchi pilik, 
4-termometr, 5- suyuqlik joylashtirilgan tigelning qopqog‘i. 6-latundan yasalgan 
tigel, 7-aralashtiruvchi, 8-issiqlikni ihotalovchi material tо‘ldirilgan qobiq. 
5. Chaqnash harorati qiymati taxminan 10
o
C qolganda pilikni yoqib, sinab 
kо‘rishni boshlash kerak. Chaqnash harorati 50
o
C gacha bо‘lgan 
suyuqliklar sinalayotganda pilik har 1
o
C da va chaqnash harorati 50
o
C 

---

84 
dan yuqori bо‘lganda esa har 2
o
C da yoqib sinab kо‘riladi. Sinov paytida 
suyuqlikni aralashtirish tо‘xtatilib, asbobning maxsus dastasi bilan 
tigelning qopqog‘i ochiladi va yonib turgan pilik havo bilan 
qizdirilayotgan suyuqlik bug‘i aralashmasiga yaqinlashtiriladi. Bu 
operatsiya juda tez bajarilishi /taxminan 1 daqiqa/ kerak, aks holda 
tigelning yuqori qismida tо‘plangan suyuqlik bug‘lari chiqib ketishi va 
tajriba aniq natija bermasligi mumkin. Agar chaqnash yuz bermasa 
tigelniig qopqog‘ini yopib, aralashtirishni davom ettiring va har 1 yoki 
2
o
C da qaytaring.
Chaqnash harorati deb sinalayotgan suyuqlik yuzasida dastlabki kо‘k 
alanga paydo bо‘lgandagi harorat olinadi. Bunda haqiqiy chaqnashni, 
asbobning yondiruvchi moslamasining chaqnashi bilan aralashtirib 
yubormaslik hamda noaniq chaqnash bо‘lganda tajriba davom ettirilishi va 
keyingi 1 yoki 2 
o
C da yoqilganda tasdiqlanishi kerak. 
6. Chaqnash harorati 50
o
C dan past bо‘lgan suyuqliklarni xona sharoitida 
kо‘rilayotgan haroratdan kamida 26
o
C gacha pastga tushirish kerak. 
Laboratoriya sharoitida bu tigelni shamollatish orqali amalga oshiriladi. 
Buning uchun asbob ichidan tigelni oling va uni ochiq deraza tokchasiga 
metall taglik ustiga qо‘yib, xona ventilyatorini yо‘naltiring. Bu tadbir 
tigelning tez sovishiga va xonadan ifloslangan havoning tashqariga 
chiqarib yuborilishiga olib keladi. Sinalayotgan suyuqlikning chaqnash 
haroratini aniqlash maqsadida tajriba uch marta takrorlanadi. Bunda har 
gal tigeldagi suyuqlik yangilanib turiladi. 
7. Cuyuqliklarning chaqnash harorati uchta sinov natijalarining о‘rta 
arifmetik qiymati orqali topiladi. 
Atmosfera bosimi 760 mm.sim.ust. qiymatidan 10 mm.sim.ust. dan 
ortiq farq qiluvchi yerlarda aniqlangan chaqnash harorati qiymatiga 
tuzatish kiritiladi va quyidagi formula orqali hisoblanadi. 
Dt= 0,00012(760- R
a
)(273+t
chaq
) 
bu yerda: R
a
- suyuqlik sinalayotgan yerdagi atmosfera bosimi, mm.sim. 
ust. 
t
chaq
- sinalayotgan suyuqlikning aniqlangan chaqnash harorati °C. 
Tuzatish /Dt / bosim 760 mm.sim.ust. dan kichik bо‘lganda qо‘shiladi, 
katta bо‘lganda esa ayriladi. 
Sinov natijalari quyidagi aniqlik darajasida qayd qilib boriladi: 
- harorat 1
o
C; 
- atmosfera bosimi - 2 mm.sim.ust. 
8. Ish natijalari asosida 17.1- jadvalni tо‘ldiring. 

---

85 
17.1-jadval 
№ 
Atmosfera 
bosimi 
Qizdirish 
tezligi 
Termometr 
kо‘rsatishi 
Sinov natijasi: 
chaqnashining bor-yо‘qligi 
Chaqnash 
harorati 
1 
2 
3 
9. Quyidagi savollarga yozma ravishda javob berish. 
a) Siz sinagan suyuqlikni ishlatuvchi korxona yong‘in xavfi bо‘yicha 
qaysi kategoriyaga mansub /A, B, V, G, D/ 
b) О‘zingiz sinagan suyuqlikni ta’riflab bering. U tez alangalanuvchan 
suyuqlikmi /TAS/ yoki yonuvchan /YOS/ suyuqlikmi? 
v) Shu suyuqlik saqlanuvchi omborxonaga ta’rif bering. U portlash xavfi 
mavjud xonami?