R. O. Ismatov Nammqi, "Menejment" kafedrasidotsenti, iqtisod fanlari

3.2.chizma. M. Porterning «beshta kuch» modeli
Tarmoqdagi 
raqobatning 
tuzilmasi 
tarmokdagi konsolidatsiya dara-jasiga 
(uning fragmentlanganligi, oligopoliya yoki monopoliya sharoit-lari mavjudligi) 
bog’liq. 
Fragmentlangan tarmokda 
potentsia xatarlar qulay imkoniyatlarga 
qaraganda ko’proq bo’ladi, chunki bunday tarmokdarga kirib kelish nisbatan engil.
Konsolidatsiyalangan tarmoo’larda odatda katta va musta kompa-niyalar 
faoliyat 
ko’rsatadilar. 
Binobarin, 
bir 
kompaniyaning raqobatchi-lik 
faoliyati 
boshqa raqobatchilarning bozordagi ulushiga bevosita ta ’-sir qiladi, natijada ular
39

---

tezda bunga javoban harakat qiladi va raqobat kuchayadi. Bunday kompaniyalarning 
«narx urushi» olib borish imkoniyati raqobatning asosiy xatarli kuchidir. Bunday 
hollarda kompaniyalar sifat ustunliklari bo’yicha raqobatlashishga intiladilar ya’ni 
«rakrbatchilik urushi» savdo markasiga sodio’lik va «narx urushi» exdgsholini 
kamay-tirish 
mavqelaridan 
olib 
boriladi. 
Bundam taktikaning 
muvaf- 
faqiyati 
tarmokda 
mahsulotni 
tabaqalash imkoniyatlariga bog’liq.
Tarmokda talabning o’sib borishi raqobatning susayishiga va ayni paytda 
ekspansiya uchun katta imkoniyatlar vujudga kelishiga olib keladi Talab bozor bilan 
birga o’sib boradi. Kompaniyalar investitsiyalarning qaytish tezligini oshirish 
imkoniyatiga ega bo’ladilar, bu esa ularga b o ’lgan e ’tiborni kuchaytiradi. Aksincha, 
o ’sishning sekinlashuvi raqobatni kuchaytirib yubo-radi, natijada, kompaniyalar 
sotish bozorlarini faqat boshqa kompa-niyalardan tortib olish hisobigagina qo’lga 
kiritishlari mumkin bo’lib qoladi. Shunday qilib, talabning kamayishi raqobatning 
kuchayishiga olib keladigan asosiy xavfdir.
Tarmokda talab kamaygan paytda chiqish to’siqlari jiddiy xavfga ayla-nadi. Chiqish 
to ’siqlari iqtisodiy va hissiy omillar bo’lib, ular kompa-niyaning daromadi juda oz 
bo’lgan hollarda ham qo’llab-quvvatlab turadi. Natijada ortiqcha ishlab chiqarish 
quvvatlari paydo bo’ladi, bu esa narx raqobatining jonlanishiga olib keladi, chunki 
kompaniyalar bekor turgan iuvvatlardan foydalanishga urinib, narxni pasaytirib 
yubordilar.
Odatda chiqish to ’siqlari quyidagilarni o ’z ichiga oladi:
- asbob-uskunalarga ajratilgan investitsiyalarni 
boshqa muqobil ishlarga 
ishlatib b o ’lm aydi va agar kom paniya bu sohani tark etsa, uskunalarni tashlab 
yuborishga to ’g ’ri keladi;
- chiqish qiym atining ishdan b o ’shatiladigan ishchilarga to ’lanadigan 
mablag’lar hisobiga qat’iy belgilab qo’yilganligi;
- x o ’jalikning 
o ’rta 
bo ’g ’inlari 
o ’rtasidagi 
strategik 
o ’zaro 
munosabatlar, masalan, senergizm yoki ular o ’rtasidagi integratsiya;
-tarmoqqa 
iqtisodiy 
bog’lio ’lik; 
masalan, 
agar 
kompaniya 
diversiyalanmagan bo ’lsa, u tarmokda qolishga majbur bo ’ladi.
Tarmoqdagi firm aga ta ’sir qilayotgan raqobat kuchlari tarm oqning tsik li 
m obaynida o ’zgarib, rivojlanib boradi. Tarm oqning ja d al suratlar 
bilan 
o ’sishi raqobat kuchlarini zaiflashtirib qo’yadi. Bu bosqichda ekspansiya va 
bozor 
sohalarini 
egallab 
olish 
uchun 
qulay imkoniyatlar vujudga keladi. 
O ’sish sekinlashgan paytda raqobat-ning va ayniqsa napx raqobatining xavfi 
kuchayib ketadi. E tu k lik b o sq ich id a raqobat xavfi 
kamayadi, 
narx 
raqobatini 
narx 
peshqa-dam larining kelishuvi hisobiga cheklash imkoniyati 
vujudga keladi. Shuning uchun bu bosqichda 
darom adlar nisbatan yuqori 
b o ’ladi. Bu bos-qichda narxga b og’liq b o ’lm agan raqobat katta rol o ’ynashi
40

---

m um kin b o ’lib, u m ahsulotlarni tabaqalash 
ustunliklaridan 
foydalanadigan 
kompaniyalar 
uchun 
juda muhimdir. Tanazzul bosqichida vaziyat o ’zgaradi 
Chiqish to ’sio’lari yuqori b o ’lsa, raqobat ju d a kuchayadi, darom ad kam ayadi 
va narx urushi xavfi vujudga keladi.
Porterning 
«uchinchi 
kuchi» 
xaridorlarning 
«savdolashish» 
imkoniyatidir. U eng yaxshi sifat yoki xizmat ko’rsatishga bo’lgan talab tufayli 
narxlarga tazyiq ko’rsatish xavfini vujudga keltiradi. Zaif xaridorlar esa, aksincha, 
narxlarning o’sishiga va daromadning ortishiga yo’l qo’yadilar. Xaridorlar quyidagi 
hollarda ayniqsa kuchli bo’ladi:
- etkazib beruvchi soha bir necha kichik kompaniyalardan tarkib topgan bo’lib, 
xaridorlar kam bo’lganda;
- xaridorlar tovarlarni katta mikdorda sotib olganda;
-tarmoq o’z faoliyat turidan kelib chiqqan holda xaridorlarga kuchli darajada 
bog’liq bo’lganda;
- xaridorlar bir necha etkazib beruvchi tarmoo’lar ichidan eng past iklif qilayotgan 
bittasini tanlash imkoniyatiga ega bo’lganda (bu trmokda narx raqobatini kuchaypiradi);
- xaridorlar uchun turli kompaniyalardan tovar soting olishni pdtsy jihatdan yaxlit 
bitta xarid deb qarash mumkin bo’lganda va hokazo.
To’rtinchi raqobat kuchi - etkazib beruvchilarning tazyiq ko’rsatishidir. Bu tazyiq 
natijasida etkazib beruvchilar narxlarni kutarish bilan taxdid solib, kompaniyalarni 
etkazib berilayotgan lot mikdorini kamaytirishga majbur qiladi va daromadni 
pasaytiradi. Bunga muqobil ravishda - zaif etkazib beruvchilar o’z mahsulotlariga 
bulgan narxni pasaytirishga va yuqoriroq sifatni talab qilishga imkon 
beradilar. 
Quyidagi 
hollarda 
etkazib 
beruvchilar tomonidan ko’rsatiladigan tazyiq ayniqsa, 
kuchli bo’ladi:
- etkazib berilayotgan mahsulotning o’rnini bosa oladigan tovarlar kam bulib, u 
kompaniyaning ishonchli mahsuloti bo’lganda;
- tarmoqdagi 
kompaniyalar 
ta’minotchi 
firmalar 
uchun
bo’lmaganda;
- etkazib 
berilayotgan 
mahsulotlarning 
sifati 
yuqoriligi 
tus 
kompaniyalarning 
boshqa 
mahsulotga 
o’tishi 
qimmatga 
tushganda;
-etkazib 
beruvchilar 
ilgari 
tomon 
vertikal 
integratsiyalanish xavfidan 
foydalanganda;
-sotib oluvchi kompaniyalar orqaga tomon vertikal integratsiyalanish xavfidan 
foydalana olmaganda.
Beshinchi 
raqobatchi 
kuch 
- 
tovarning 
o ’rnini 
bosuvchi 
mahsulotlarning 
paydo 
bo’lish xavfidir. 
Tovarning 
o ’rnini 
to’liq 
oladigan
mahsulotlarning mavjudligi jiddiy xavf tug’diradi va kompaniya narxlarini hamda 
daromadlarini cheklab qo’yadi. Ammo, kompaniya mahsulotlarining o’rnini bosa
41

---

oladigan tovarlar kam bo’lsa kompaniya narxlarni oshirishi va qo’shimcha daromad 
olishi mumkin. Kompaniyaning strategiyasi bu dalildan foydalana olishi lozim. 
Tarmokdagi 
raqobat 
darajasiga 
ko’ra 
quyidagi turlarga bo’linadi: 
Shafqatsiz raqobat.
Jadal raqobat.
M e’yordagi raqobat.
Jalb qiluvchi zaif raqobat.
Bozorga yangi 
kirib 
kelgan 
firma yangi 
ishlab 
chiqarish quvva-tiga, 
ayrim hollarda kattagina resurslarga ham ega bo’lish mumkin. Bunday firmalar 
bozorda 
o’z 
o ’rnini 
topib 
egallash uchun kurashadi. 
Bozorda 
yangi 
raqobatchining paydo bo’lishi quyida omil-larga bog’liq: 
bozorga kirish borasidagi to’sio’lar; 
bozorda ishlayotgan kompaniyalarning reaktsiyasi;
ishlab chiqarish 
miqiyosining 
tejamkorligi {bunday 
ustunli bozorda 
ishlayotgan katta hajmga ega bo’lgan kompaniyalarda bo’ladi. Yangi firma esa 
bozorga birdaniga katta hajm bilan chiqolmaydi);
texnologiya va nou-xau ga erishish imkoniyatining yo’o’ligi;
«o’qitish tajriba» egri chizig’ining samarasi; 
xaridorlarning ma’lum tovar markalariga moyilligi;
- korxona hajmiga bog’liq bo’lmagan xarajatlarning teng emasliga;
- sotish kanallariga kira olish;
-nazorat qiluvchi organlarning 
harakatlari (litsenziya| ruxsatnomalar);
- tariflar va tarifdan tashqari cheklashlar (dempingga qarshi| qonunchilik, 
mahalliy firmalarning majburiy ishtiroki).
3.2.2. Raqobat kuchlari tarkibida o ’zgarish yasovchi omillar.
Bozordagi 
vaziyat 
tez-tez 
o’zgarib 
turadi, 
chunki 
bozorda" 
ishlayotgan 
kompaniyalar 
bozorga 
kirib 
kelayotgan 
yangi 
firmalarni o’z 
siyosatini o’zgartirishga majbur qiladi. Bozorda eng ko’p ta’sir qiladigan kuchlar 
«raqobatni harakatlantiruvchi kuchlari), deb ataladi. Bu kuchlarni taxlil qilish ikki 
bosqichdan iborat:
1.Harakatlantiruvchi kuchlarni aniqlash.
2.Ushbu kuchlar ta’sirini aniqlash.
Bozorda eng ko’p uchraydigan harakatlantiruvchi kuchlar quyidagilardan iborat:
- iqtisodiy 
o ’sishning 
uzoq 
muddatli 
tendentsiyalaridagi o ’zgarish;
- iste’molchilar 
tarkibi 
va 
tovarlardan 
foydalanish
usullarining o ’zgarishi;
- yangi mahsulotlarni joriy qilish;
-texnologik o ’zgarishlar;
- marketing tizimidagi o ’zgarishlar;
42

---

-yirik firmalarning bozorga kirishi yoki chiqishi;
-nou-xau ning tarqalish darajasi;
- tarm oo’lar keng qamrovliligining o ’sishi;
- unumdorlik va xaraj atlar tarkibining o ’zgarishi;
-xaridorlar moyilligining tabaqalangan tovarlardan standart tovarlarga o ’tishi;
-davlat qonunchiliga va siyosatidagi o ’zgarishlarning ta ’siri;
- ijobiy qadriyatlar, moyilliklar 
va 
turmush 
tarzining o ’zgarishi;
-noanio’lik va tavakkalchilik omillari ta ’sirining kamayishi.
3.2.3. Kompaniya raqobat mavqeining kuchli va zaif jihatlari
Tarmoqdagi 
raqobat 
tarkibini 
o ’rganishdagi 
keyingi 
qadam 
bu 
Gshglashayotgan kompaniyalarning, bozordagi o ’rnini anio’lashdir. milyagi 
firmalar raqobat mavqeini taqqoslashning asosiy i 
strategik guruhlar haritasini 
tuzishdir.
Strategik 
guruhlar xaritasi - tarmokda raqobatlashayotgan fir-malarning 
raqobat mavqelarini aks ettiruvchi asbobdir. Bu tahliliy 
usul tarmoqning 
umumiy taxlili va har bir firmaning bozordagi mavqeini bir - biriga bog’laydi. 
Buning uchun tarmokda ishlayotgan barcha 
kompaniya va firmalar strategik 
guruxlarga bo ’linadi. Strategik guruxlarga raqobat uslubi va bozordagi mavqei bir 
xil bo ’lgan 
firmalar 
kiritiladi. Bozordagi 
asosiy rakobatchilar necha bo’lsa, 
strategik 
guruhlar soni ham shuncha bo’ladi, ammo 
buning 
uchun 
raqobatchilarning 
har biri o ’zining rakobat usuliga va bozorda o ’z mavqeiga 
ega bo ’lishi lozim.
Strategik guruhlar xaritasini tuzish tartibi quyidagicha:
1.Tarmokdagi firmalarning bir-biridan farqlantiruvchi belgilari anio’lanadi.
2. Xaritaning qo’lari bo ’ylab turli tavsiflashlarning juftligi tushiriladi.
3. 
Firmalar 
xaritaga 
ikki 
o ’zgaruvchan 
ko ’rsatkichlarga 
asosan 
joylashggiriladi.
4. Bitta 
strategik 
zonaga 
kirgan 
firmalar 
strategik 
guruhga 
birlashtiriladi.
5. Har bir strategak guruh atrofida aylana chiziladi. Aylananing diametri har 
bir strategik guruhning bozordagi o ’rni proportsional b o ’ladi. Ana shu 
ko’rsatkichlardan foydalm strategik guruxdarning ikki o ’lchamli xaritasini tuzish 
mumkin.
Bir tarmoqda faoliyat ko ’rsatayotgan firmalarning nisbiy raqobat mavqelarini 
o ’rganish uchun strategik guruhlash jarayonlari, foydalaniladi.
Bir strategik guruxdagi kompaniyalar mahsulotlar ko ’lamin kengligi, tovar 
harakati kanallaridan foydalanish usullari, qxd texnologik yondatuvlar, vertikal 
integratsiyalanish darajasi, servis texnologik xizmat ko ’rsatish (xarakteri) tabiati
43

---

kabi turli belgi bo ’yicha birlashishlari mumkin. Tarmokda bozorga nisbatan str ate 
yondashuvlari bir xil bo ’lgan bitta strategik guruh mavjud bo ’lishi mumkin.
Strategik guruhlar xaritasini tuzish va firmalarni u yoki guruh tarkibiga kiritish 
quyidagicha amalga oshiriladi:
1. 
Tarmokdagi 
firmalarni 
bir-biridan 
farqlovchi 
raqobat tavsiflar 
anio’lanadi ( narx, sifat, faoliyat geografiney, integra darajasi, mahsulot 
nomenklaturasi va hokazo).
2.Firmalarning 
holati 
ikki 
chiziqli 
chizmaga 
joylashtiri 
(tanlab olingan xususiyatlari bo ’yicha).
Bir strategik sohaga to ’g ’ri keladigan firmalar anio’lanadi.
Har 
bir 
guruhning 
tarmoqdagi 
umumiy 
savdo 
hajmidagi 
ulutsh 
anio’lanadi.
Shunday qilib, tarmoqni strategik guruhlashning yuqorida ayti| o ’tilgan ikki 
o ’lchovli xaritasi tuziladi
A gar jiddiy tafovutlar soni ikkitadan ortiq b o ’lmasa, bir necha xarita tuzish 
maqsadga muvofiqdir. G urli strategik guruhlar b ir-b irig a qanchalik yaqin 
jo y lash g an b o ’lsa ular 
o ’rtasidagi 
raqobat 
shunchalik kuchli bo’ladi. Eng 
yaqin raqobatchilarning fe’l-atvorini o ’rganish 
juda 
muhim.
R a k o b a tc h ila rn in g stra te g iy a sin i, u la rn in g k e lg u sid a qanday y o ’l 
tu tish n i bilm ay tu rib , u la r b ilan m u v affaq iy atli raq o b atlash ish pi emas. 
R aqobatchilar nim a qilayotganligi va nim a qilm oqchi bulganligini bilish 
kom paniyaning strategik faoliyati uchun nihoyatda zarur, aks holda u har doim 
m udofaa istehkom ida b o ’lishga m ajbur buladi. Raqobatchilarningstrategiyalari
4-jadval yordamida aniklanadi.Odatda, raqobatchilarning maqsadi va strategiyalari 
xakidagi m a’lum otlarni ushbu jadval yordam ida um um lashtirish muayyan 
rakobatchilik xatarlari va mavqelarini baholash uchun etarlidir. Firm alarning 
raqobatchilikdagi kelgusi m avqelarini baholash uchun ularning bozordagi o ’z 
ahvolini yaxshilash im koniyatlariga e ’tiborni karatish lozim. 
Agressiv 
raqobatchilar 
yangi 
strategik 
tashabbuslar manbaidir. 
Uz 
maqsadiga 
erishgan 
raqobatchilar o ’zlarining hozirgi strategi yasini am alga oshirishda 
davom etadilar. 
B ezovta va m oliyaviy jix a td a n
og’ir 
ahvolda 
qolgan 
raqiblar 
xujumchi 
yoki 
mudofaachi sifatida yangi-yangi strategik xatti- 
harakatlarni q o ’llashlari mumkin. Shu bois 
o ’zingizni 
ushbu 
kom paniya 
m enejerlarining o ’rniga q o ’yib kurishingiz va ularning qanday y o ’l tutishi 
mumkinligini m ulohaza kilib k o ’rishingiz mumkin.