O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti falsafa kafedrasi

Qadimgi Xitoyda falsafa maktablarining borliq haqidagi 
 ta’limotlari 
    Qadimgi  xitoyda  markazlashgan  davlatchilikning  kuchsizlanishi  oqibatida 
markaziy  boshqaruv 
ma’muriyatning  turli  soha 
vakillari  (joylardagi 
hukmdorlarga  ta’sir  etish  uchun)    falsafiy  maktablar  tashkil    etishga  kirishdilar 
(1-ilova). Tashkil etilgan maktablar esa, umumiy “Szya” deb nomlana boshladi.  
Bu  nomlash o‘z vaqtida  ularning  jamiyatdagi  xususiy  maqomini belgilab berar 
edi.  “Szya” So‘zining asli mohiyati ham “uy”degan ma’noni anglatadi.  
   1.  Konfusiychilik  maktabiga    olim  –  intellektual  salohiyat  egalari  va 
hunarmandlar asos solgan bo‘lib, ularning  asosiy  maqsadi  Konfusiy  g‘oyalarini 
targ‘ib  qilish  va  uni  rivojlantirish  bo‘lgan.shu  ma’noda  ularning  amaliy 
faoliyatida  insonparvarlik  (Jen) g‘oyalarini targ‘ib  qilish bosh masala bo‘lgan.        

---

49 
 
    2.    Lao  zi    asos  solgan  Dao    maktabi.  Bu  maktabga  tarki  dunyochilik  qilgan 
darveshlar,    muvofaqqiyat    va  mag‘lubiyat,  mavjudlik  va  halokat,  qayg‘u  va 
baxt,    qadimiylik  va  zamonaviylik  yo‘li  (Doa)to‘g‘risida  yilnomalar  tuzish 
tufayli  “pokizalik  va  bo‘shliq”,  “kamsitilish  va  zaiflashish”  orqali  “shohona 
san’at” o‘z-o‘zini saqlashga  yetishgan  xronografiya  muassasalaridan chiqqanlar 
yaratishgan.    
3.  In  va  Yan  (zulmat  va  yorug‘lik)  maktabini,  (dunyoni  tashkil  etuvchi, 
boshlovchilar)  osmon  belgilari,  quyosh,  oy,  yulduzlar,  koinot  mo‘ljallari,  vaqt 
almashuvini 
kuzatuvchilar 
- 
astronomiya 
muassasalaridan 
chiqqanlar 
yaratganlar. 
4.  Legizmni,  “odob-axloq  asosidagi”  boshqaruvni  (Li)  mukofotlar,  jazolar, 
muayan qonunlar bilan to‘ldirgan, sud muassasalaridan chiqqanlar yaratishgan.   
 5.“Ismlar”maktabini,  faoliyatlari  qadimda  mansab  va  marosimlardagi 
nominallik  va  reallik  mos  kelmaganligi  bois  ularni  muvofiqlashtirish  bilan 
bog‘liq bo‘lgan, marosimlar muassasasi vakillari yaratishgan. 
6.  Moizm  maktabiga  tejamkorlikni,  “ko‘p  narsani  o‘z  ichiga  oluvchi 
muhabbat” (Szyan ay)ni “loyiqlarini”(syan) ilgari surishni navyam (guy) qadr - 
qimmatni biluvchi va uni hurmat qiluvchi, (min) “oldindan taqdirga bitilgan” va 
“bir xillikni” inkor etuvchi ibodatxona qorovullaridan chiqqanlar asos solishgan.