O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti falsafa kafedrasi

 
Qadimgi Misrda falsafiy fikrlarning paydo bo‘lishi 
Eramizdan  oldingi  IV-III  mingyilliklar  orasida  yagona  Misr  davlati  paydo 
bo‘lmasdan oldin misrliklar tasavvurida inson tabiati, o‘limi va narigi dunyodagi 
hayoti haqida muayyan qarashlar shakllangan edi. Misrliklar fikricha: “Ismga ega 
bo‘lmagan  narsa,  mavjud  bo‘lmaydi”.  Shuning  uchun  tabiiyki,  qabr  toshida 
abadiylashtirilgan  ism  o‘lgan  kishi  hayotini  abadiylashtiradi;  va  aksincha,  ismni 
yo‘q  qilish,  uni  egasini  yakson  qilish  bilan  barobardir.  Misrliklar  tasavvurida 
jasadni  butun  holda  saqlash  narigi  dunyodagi  abadiy  hayotga  zamin  bo‘lar  edi. 
Shuning uchun jasadni mumiyolash rasm bo‘lgan.  
Narigi  dunyodagi  abadiy  hayotga  qarshi  bo‘lgan  aqidani  ifodalovchi  asar 
bo‘lgan  “Arfa  chaluvchining  qo‘shig‘i”  O‘rta  saltanat  davrida,  ya’ni  eramizdan 
oldingi  III  mingyillik  oxirida  XI sulola  fir’avni  Intef  hukmronligi  davrida  paydo 
bo‘lgan edi.  
Bu  asarda qayd etilishicha,  yerdagi  barcha narsa  foniy  bo‘lib,  hammasi  yo‘q 
bo‘lishi muqarrardir; asrlar davomida kishilik jamiyatidagi avlodlar birlari ketidan 
boshqalari qabrga manzil tutadilar, qabr yodgorliklari yemiriladi va yo‘qoladi, va 
ko‘milganlardan  hatto  hech  qanday  esdalik  qolmaydi;  faqat  qadimgi  dunyoning 
donishmandlari  bo‘lgan  Imxotep  va  Djedefxorni  shuning  uchun  eslaydilarki, 
ularning  aytganlarini  hamma  biladi  va  takrorlab  turadi;  o‘lganlardan  hech  biri 
narigi  dunyodan  qaytib  kelmaganki,  tiriklarga  ularni  nima  kutayotganligini 
gapirib  bersa; shuning  uchun  hayotning  barcha  ne’matlaridan  foydalanish  kerak, 
shodu-xurramlik  va  lazzatlanish  zarur,  negaki,  o‘limning  barhaqligini  hech 
qanday narsa bartaraf qila olmaydi.  

---

41 
 
“Arfa  chaluvchining  qo‘shig‘i”  yerdagi  hayotga  yuqori  baho  beribgina 
qolmay, narigi dunyoga nisbatan bo‘lgan e’tiqodga, yashirmasdan, umidsizlarcha 
qarashni boshlab berdi.  
Berlinda saqlanayotgan papiruslarda bitilgan qadimgi Misr adabiyotining eng 
qiziq  va  mashhur  asari  “Hayotdan  hafsalasi  pir  bo‘lgan  kishining  o‘z  ruhi  bilan 
suhbati”,  deb  nomlangan.  Papirus  O‘rta  saltanat  davriga  taalluqlidir.  “Suhbat” 
savol-javob shaklida bo‘lib, hayotdan to‘ygan va o‘zini o‘zi o‘ldirmoqchi bo‘lgan 
shaxsning  o‘z  ruhi  bilan  ichki  muloqotidirki,  unda  ruh  hayotni  zarurligini 
ta’kidlab, uni sohibini o‘z ra’yidan qaytarmoqchi bo‘lgan.  
“Bugun  men  yuragimni  kimga  ochay?”  “Hafsalasi  pir  bo‘lgan  kishi”ning 
javobi  ham  o‘ziga  xos:  “Yuraklar  ochko‘zlik  bilan  to‘lib  toshgan,  har  kim 
birovning  haqiga  qo‘l  cho‘zadi”;  “Olijanob  kishilar  yo‘qligidan,  mushtumzo‘r-
larga keng maydon ochiq”; “Behayo o‘z qurbonini toptaydi, kishilarga esa, tomo-
sha  bo‘lsa-bas!”;  “Ilgarigi  yaxshi  zamonlarni  hech  kim  eslamaydi.  Yaxshilikka 
yaxshilik 
qaytishini 
kutmaysan”; 
“Do‘stlar 
po‘panak 
bosib 
qoldilar, 
birovlardangina  rahm-shavqat  kut”;  “Adolatli  kishilar  yo‘q,  yer  makkorlarga 
berilgan”; “Qabohat yer yuzini bosib ketgan, uning boshi ham, oxiri ham yo‘q”.  
“Hafsalasi pir bo‘lgan”ga e’tiroz bildirib, uning “ruhi” yer yuzidagi tartiblarga 
to‘xtalmaydi,  ammo  o‘lim  va  narigi  dunyo  to‘g‘risida  butunlay  boshqa  nuqtai 
nazarni  bayon  qiladi.  Uning  fikricha,  o‘lim  va  narigi  dunyo  to‘g‘risida 
o‘ylashning hech keragi yo‘q; ehromlar va maqbaralar qurishning ham zaruriyati 
yo‘q. Ular baribir buziladilar va hech kimga yaroqsiz holatga tushadilar. Shuning 
uchun hayotning lazzatlaridan foydalanish kerak.  
Qarshimizda  qadimgi  Misr  jamiyati  ijtimoiy  fikrining  ikki  bir-biriga  qarshi 
oqimi  vakillarining  savol-javoblari  turganligi  ayondir.  “Hafsalasi  pir  bo‘lgan 
kishi”  muhofizakor  (konservativ)  yo‘nalish  vakili  bo‘lib,  an’anaviy  ta’limot 
bo‘lgan  o‘lim  va  narigi  dunyodagi  hayotga  qat’iy  ishonadi  va  jamiyatdagi  yangi 
munosabatlarni  shafqatsiz  va  chidab  bo‘lmas,  deb  qoralaydi.  Uning  “ruhi”  esa, 
bar  aks,  hamma  tomonidan  qabul  qilingan  abadiy  barhayotlik  diniy  aqidasini 
tanqid  qilib,  qanday  ko‘rinishda  bo‘lmasin  insonni  o‘z  hayoti  bilan  murosaga 
kelishga undaydi.