M. M. Mamasiddiqov, Z. N. Esanova, D. Y. Habibullayev

7 3

---

10-bob.  PROTSESSUAL  MUDDATLAR
10.1.  Protsessual  muddatlar  tushunchasi  va  turlari
Protsessual m u d d atla r deganda,  fuqarolik ishlarini sudda k o ‘rish 
va  hal  qilish bilan   bog‘liq  protsessual  h a ra k a tla m i  am alga  oshirish 
u c h u n   lozim   b o ‘lgan  vaqt  tu sh u n ilad i.  M a zk u r  m u d d a tla r  sud, 
ishda  ishtirok  etuvchi  shaxslar,  odil  sudlovni  am alga  oshirishga 
ko‘m aklashuvchi shaxslar, shuningdek, ayrim   hollarda ishda ishtirok 
etm ay d ig an   shaxslarga  n isb atan   h a m   belgilanadi.
Protsessual  h ara k a t  fuq aro lik   protsessual  q o n u n c h ilig i  bilan 
belilab q o ‘yilgan,  ishda  ishtirok etu v ch i taraflar,  fu q aro lik  ishlarini 
k o ‘ruvchi sudlar,  ayrim  hollarda ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxs­
lar  to m o n id a n   am alga  osh irilad ig an   x a tti-h a ra k a tla rd ir.
Protsessual  h a ra k a tn i  bajarish  u c h u n   protsessual  m e ’yorlarda 
belgilangan  protsessual  m u d d a tla r  asosan  ikki  tu rg a  b o ‘linadi:
•  q o n u n   bilan   belgilab  q o ‘yilgan  protsessual  m u d d atlar;
e  sud  to m o n id a n   tay in lan ad ig an   protsessual  m u d d atlar.
A d ab iyotlarda t a ’k id lan ish ich a,  protsessual  m u d d a tla r u m u m iy
yoki  maxsus n o rm ada belgilanishiga qarab, ulam i  um um iy va m axsus 
pro tsessu al  m u d d a tla r  tu rig a  a jra tish   m u m k in lig i  t a ’k id la n a d i1. 
M asalan,  F P K n in g   131-m oddasi birin ch i va  ikkinchi qism ida ishni 
sud d a k o ‘rishga tayyorlash va k o ‘rish  m u d d atlari  u m u m iy  m u d d a t- 
larga  ajratiladi.  U n g a  k o ‘ra,  fuqarolik  ishlarini  sud d a  k o ‘rishga 
tayyorlash ariza qabul qilingan  k u n d a n  boshlab o ‘n  kunlik m u d d at- 
dan kechiktirm ay am alga oshirilishi lozim.  U n d an  tashqari, fuqarolik 
ishlari  sud d a  k o ‘rishga  tayyorlab  b o ‘lingan  k u n d a n   e ’tib o ra n ,  bir 
oydan  kech ik tirm ay   k o ‘rilishi  u m u m iy   m u d d atlarg a  m isol  boMadi. 
Protsessual  m u d d a tla r quyidagi  ikki  tu rg a ajratilishi  t o ‘g ‘ri boMadi. 
Bular:
•  q o n u n   b ilan   belgilab  q o ‘yilgan  protsessual  m ud d atlar;
•  sud  to m o n id a n   tay in la n a d ig an   protsessual  m u d d atlar.
1 Гражданский процесс.  Учебник.  Отв. ред. проф .  В.В. Ярков.  М ., «Волтере 
Клувер»,  2004,  стр. 103.
7 4

---

Q o n u n  bilan   belgilab q o ‘yilgan  protsessual  m u d d a tla r quyidagi 
o ‘ziga xos xususiyatlarga ajratiladi:
e birinchidan,  sud am alga oshirishi  m u m k in  b o ‘lgan protsessual 
m u d d a tla r   fa q a t  q o n u n   b ila n   b e lg ila n a d i.  Bu  o ‘r in d a   m illiy  
qo n u n ch ilik  In son h u q u q  va erkinliklarini  him oya qilish to ‘g ‘risidagi 
Y evropa  konvensiyasining 6 -m o d d asi birin ch i b a n d id a  k o ‘rsatilgan 
tala b la rd an   kelib  c h iq ad i.  M a zk u r  m o d d a d a   k o ‘rsatilishicha,  h a r 
b ir inson o ‘zining fuqarolik huquqlari va  m ajburiyatlarini belgilovchi 
ishlarni  o d ilo n a   va  o sh k o ra  sud  m u h o k am a sid a   o q ilo n a   m u d d a td a  
olib  borilishi  hu q u q ig a  ega;
•  ikkinchidan,  m az k u r  m u d d a t  xizm at  tusiga  ega,  b o sh q ach a 
qilib  a y tg an d a,  m az k u r  m u d d a tn in g   o ‘tkazib  yuborilishi  fuqarolik 
protsessual huquqiy m unosabatlarga nisbatan huquqiy ta ’sir k o ‘rsat- 
m aydi:  sud  q o n u n d a   belgilab  q o ‘yilgan  protsessual  h a ra k a tla m i 
am alga  oshirishga  m ajb u r  hisoblanadi;
• uchinchidan,  m azk u r m u d d atla m i  kechiktirishga istisno h o lat- 
larda,  q o n u n d a  bevosita  n azard a tu tilg an   h o lla rd a  y o ‘l q o ‘yiladi.
10.2.  Protsessual  muddatlarni  hisoblash,  to‘xtatib  turish, 
kechiktirish  va  tiklash,  o‘tkazib  yuborish  oqibatlari
P rotsessual  m u d d a tla r yillar,  oylar va  k u n la r bilan  hisoblanadi. 
Protsessual  m u d d a tla r  protsessual  h a ra k a tla r  bajarilishi  m u m k in  
b o ig a n   davr e ’tiborga o linib,  a n iq   k a le n d a r kuni  bilan  belgilanadi. 
M u d d a tn in g   o ‘tishi  k a le n d a r  san an in g   yoki  m u d d a tn in g   boshla- 
nishi  deb  belgilangan  voqea  yuz  bergan  k u n n in g   ertasid an   bosh- 
lanadi.  Y illar  bilan  h iso blanadigan  m u d d a t  u n ing  oxirgi  yilining 
tegishli  oyi  va  k u n id a   ta m o m   b o ia d i.  O ylar  bilan   h isoblanadigan 
m uddat tegishli oyda va m uddat oxirgi oyining tegishli kunida tam om  
b o i a d i .
A g ar  o y la r  b ila n   h iso b la n a d ig a n   m u d d a tn in g   oxiri  tegishli 
kuni b o lm a g a n  oyga to ‘g ‘ri  kelsa,  m u d d at shu oyning oxirgi  kunida 
tam o m  b o ia d i.  Bu m uddatning oxirgi kuni  ish kuni b o lm a g a n   kunga 
t o ‘g ‘ri  kelgan taq d ird a   u n d a n  keyingi birin ch i  ish kuni  m u d d atn in g  
ta m o m   b o lis h   kuni  h iso b lan ad i.  M u d d ati  belgilangan  protsessual 
h ara k a t  m u d d a tn in g   oxirgi  k u n i  soat  yigirm a  t o ‘rtg ach a  bajarilishi 
m u m k in .  S hu bilan birga  m u d d a t b o sh q a ch a  tarz d a  h a m ,  m asalan, 
F P K n in g   127-m oddasi  u c h in c h i  qism ida  k o ‘rsatilganidek,  alb atta, 
so d ir  b o lis h i  m u m k in   b o ig a n   voqeani  yoki  h a ra k a tn i  k o ‘rsatib 
yoxud  m uayyan  davrni  k o ‘rsatib  h a m   belgilanishi  m u m k in .
7 5

---

Agar protsessual  harakat sudda bajarilishi  lozim  b o ‘lsa, belgilan- 
gan  qoidalarga  m uvofiq  su d d a  ish  tugagan  so a td a   m u d d a t  tam o m  
b o ‘lgan  hisoblanadi.  A gar  ariza,  sh ik o y at,  h u jjatlar yoki  pul  su m - 
masi m uddatning oxirgi kuni soat yigirma to ‘rtgacha aloqa tashkilotiga 
to p sh irilg an   b o ‘lsa,  m u d d at  o ‘tm a g a n   hisoblanadi.
Ba’zi  ho llard a protsessual  h a ra k a tla rn i bajarish  u c h u n  q o n u n d a  
belgilangan yoki  sud  tay inlagan m u d d a tla rn i  ishda  ishtirok etuvchi 
shaxslar tu rli  sabablar bilan   o ‘tkazib  yuboradilar.  B unday  h o llarda 
ishda ishtirok etuvchi  shaxslar protsessual  h a ra k a tn i bajarish  u ch u n  
o ‘tkazib  yub o rilg an   p rotsessual  m u d d a tn i  uzay tirib   yoki  tik lab  
berish to ‘g‘risida tegishli sudga ariza berishi  m unkin.  0 ‘tkazib yubo­
rilgan  protsessual  m u d datlarni uzaytirish yoki tiklash borasida shuni 
aytish  k erakki,  q o n u n   b ilan   b elgilangan  p rotsessual  m u d d a tla r 
faqat  tik lan ish i,  sud  to m o n id a n   tay in lan g an   m u d d a tla r  esa  faqat 
uzaytirilishi m u m k in .
Protsessual  m u d d atla rn i  uzaytirish yoki tiklash,  b u  m u d d atla rn i 
o ‘tk az ib   y u b o rg an lik n in g   sababiga  b o g ‘liq  b o ‘ladi.  A g ar  u n in g  
sabablari  uzrli  b o ‘lsa  (kasal  b o ‘lib  qolish,  uzo q   m u d d atg a   xizm at 
safariga  ketib  qolish  va  shunga  o ‘xshash  b o sh q a  h o latla r)  q o n u n  
bilan  belgilangan  m u d d a t  tik lan ish i,  sud  to m o n id a n   tay in lan g an  
m u d d at esa uzaytirilishi  lozim .
Sud  to m o n id a n   tay in lan g an   m u d d a tla r  taraflarn in g   va  ishda 
ishtirok etuvchi boshqa shaxslam ing iltim osi b o ‘yicha,  pro k u ro m in g  
arizasi  b o ‘yicha  va  su d n in g   o ‘z   tashabbusi  b ilan   h a m   uzaytirilishi 
m um kin.  Protsessual  m u d d atn in g  uzaytirilishi  m uayyan protsessual 
h a ra k a tla r  qilish  u c h u n   yangi  m u d d a tn in g   ta y in la n is h id ir,  sud 
to m o n id a n   tay in lan g an   m u d d a tla r  h am   uzaytirilishi  m u m k in .
S ud  to m o n id a n   m u d d a tn in g   u z a y tirilis h i  ( k e c h ik tirilis h i), 
m asalan ,  F P K n in g   140-m o d d asid a  k o ‘rsatilg an id ek ,  jav o b g arn i 
qidirish  n a z ard a   tu tilg a n   h o lla rd a,  hal  qiluv  q a ro rin in g   ijrosini 
kechiktirish  sud  m ajlisida  taraflarn in g   ish tiro k id a  hal  qilinadi.
1.  Protsessual  m uddatlar  deb  nim aga  aytiladi?
2.  Protsessual m uddatlarning o ‘ziga xos jihatlari nim alarda nam oyon boMadi?
3.  F uqarolik  protsessida  m u d datlarning q an d ay  tu rlari  m avjud?
4.  Q o nunda  belgilangan  protsessual  m uddatlarga  m isollar  keltiring.
5.  Sud  to m o n id an   tayinlangan  m uddatlarga  m isollar  keltiring.
6.  Protsessual  m u d d atlar  qanday  ta rtib d a  hisoblanadi?
7.  P rotsessual  m u d d a tla rn i  to ‘x ta tib   tu rish ,  k ec h ik tirish ,  tiklash  tartib i 
qanday  va  uni  o ‘tkazib  yuborishning  qanday  oqibatlari  m avjud?