|
12.5. Yer qobig’idagi hosil bo’ladigan tektonik harakatlar sabablari
haqidagi gipotezalar
Yer qobig’ining turli bukilmali va uzilmali dislokatsiyalari ko’rib
chiqilganda, ularni xosil bo’lishi sababi yerning ichida vujudga keladigan tektonik
xarakatlar deb ko’rsatiladi. Lekin ayrim uzilmali va uzilmali tuzilmalar notektonik
yo’llar bilan ham hosil bo’lishi mumkin, shu sababli dislokatsiyalarni o’rganish
chog’ida tektonik va notektonik hosil bo’lish tuzilmalarini ajratish lozimdir.
Notektonik tuzilmalar hosil bo’lishi sabablari o’rganilgan bo’lib, ular
ekzogen jarayonlar tufayli yuz beradi. Masalan: surilish, ko’chish, karstlar,
muzliklarning jinslarga bosimi va h.k.
Yer qobig’idagi tektonik xarakatlarning xosil bo’lish sabablarini aniqlash
anchalik mushkul vazifadir.
Hozirgi sharoitda tektonik harakatlarni hosil bo’lish sabablari 3 guruhga
ajratilgan:
1) Kinematik belgilarga asoslangan ya’ni yer o’qining tebranma xarakati
tufayli bizning planetamizning sekinlab yoki tezlab ketishi, quyosh yoki oyning
tortish kuchi tufayli magmaning qaynashi - sovushi harakati va boshqa xodisalar
oqibatiga asoslangan;
2) Yer qobig’ining ekzogen jarayonlar bilan bog’lanish harakatiga
asoslangan;
3) Yerning ichki tuzilishi o’zgarishining geotektonik jarayonlar faktori
sifatida tan olinishi.
Bu sohada V. A. Obruchev va V.V. Belousov kontseptsiyalari ko’proq
tanilgandir. V.A. Obruchev gipotezasiga ko’ra, yerning taraqqiyoti davridagi yer
qatlamining va ayniqsa faol sodir bo’layotgan, kengayish va qisilish kuchlari
ta’siri sharoitidagi xarakatidan kelib chiqadi. Bunda 2 xil; tebranma, bukilma
xarakat ko’rsatiladi.
73
Qisilish jarayonida issiqlik yo’qolishi, cho’zilish esa magmaning qattiq
xolatdan yumshoq xolatga o’tish, qisilish tugagandan so’ng, bosim kamayishi
bilan shartlanadi. Kengayish, ko’chuvchi belbog’lar - geosinklinallarni tashkil
etadi. Barqaror bo’lgan maydonda yer qobig’i ko’pchiydi va yoriqlar turkumiga
bo’linadi. Qisilish tangentsial’ harakatlar tufayli geosinklinallarda bukilmalar
jarayoni oraliqlarini xosil qilib, bu oraliqda energiya to’planish uchun lozim
bo’ladi (evolyutsion davr).
Magmatik faoliyat kengayish davri va sikllari bilan bog’lanib, magmatik
qatlamga bosim kuchsizlanadi va magma qattiq holatdan suyuq holatga o’tib,
yoriqlarni to’ldirib yuqoriga xarakatlanadi (revolyutsion davr). V.V. Belousov, yer
shari, kosmik fazodagi sovuq changsimon zarralarning birikishidan hosil bo’lgan
taxminni ilgari suradi.
Keyinchalik Yer ichidan, radiaktiv parchalanish tufayli qizib borgan. Yer
moddasining issiqlik o’tqazuvchanligi kamligi tufayli radioaktiv issiqligi xanuz
katta chuqurliklarda (700 kmdan ko’p) to’planmoqda. Yerning mantiya qismining
yuqori qavatlari tarixi murakkabroqdir. Hisoblashlar shuni ko’rsatadiki, dastlab
yuqori mantiya hammasi qizigan, so’ngra taxminan bir yarim milliard yil avval,
radioaktiv elementlar tugaganligi sabab, bosqichma-bosqich tepadan pastga tomon
sovish boshlangan. Radioaktiv qizdirish mantiyaning yuqori qismi moddasining
qisman erishiga olib kelgan. Yuqori mantiyadan seysmik tebranish to’lqinlarining
tezligi bo’yicha yumshoq qatlam (astenosfera) aniqlangan bo’lib, u materik
(quruqlik) ostida 100-200 km, okeanlar ostida 50-400 km chuqurlikda
joylashgandir.
Extimol, qisman erigan qatlam shu bo’lsa kerak. Yengil tarkiblar undan
erib chiqib, yuzaga ustun yoki polosa ko’rinishida yuqoriga ko’tariladi. Ana shu
yengil jinslardan yer qobig’i va xususan uning granit qatlami tashkil topadi,
pastga tomon esa erigan qatlamdan og’ir moddalar tushib ketadi. Bu jarayonga
ichki sinishlar ta’sir ko’rsatishi lozim. Ular, yengil moddalar oson ko’tariladigan
yo’llar bo’lib hisoblanadi. Yer qobig’ining yuqori qismida ajralish jarayoni tezroq
74
va shiddatliroq ro’y beradi, sababi yuqorida bosim pastligi tufayli, moddaning
quyuqligi kamroqdir.
Yuqorida
erigan
qatlamning
bo’linishi,
yer
qobig’ini
shiddatli
geosinklinallarga xos bo’lgan turli ko’tarilishlar, tepaliklar va chuqurliklar hosil
qiladi. V.A. Obruchev va V.V. Belousovlar gepotezasi va taxminlari ma’lum
bo’lgan ilmiy ma’lumotlarga yaqin turadi.
Ayniqsa mantiyaning yuqori qisimni tashkil etgan moddaning tarkibi haqida
yangi ma’lumotlarni to’planib borishi bilan, bu taxminlar qayta ko’rib chiqib,
to’ldirib boriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
