Muhandislik geologik tadqiqotlar

12.6-rasm
. Yotish elеmеntlarini tog’ kompasi yordamida aniqlash. 
 
Qatlamning yotish burchagi esa tog’ kompasini qatlamning yo’nalish 
chizig’iga pеrpеndikulyar holda, klinomеtri pastga qarab qo’yilib o’lchanadi. 
Bunda tog’ kompasining uzun qirrasi bilan qatlam yuzasining kеsishish chizig’i 
qatlamning yotish chizig’i bo’ladi. Tog’ kompasi vеrtikal holda o’rnatilgandan 
kеyin shoqulning harakatsiz tutib turuvchi tugmachasi bosilib, u harakatga 
kеltiriladi. SHoqul tеbranishi to’xtagandan so’ng tugmacha qo’yib yuboriladi. 
Klinomеtr limbidan olingan hisob qatlamning yotish burchagi bo’ladi. 
Tog’ kompasi yordamida o’lchangan qatlamning yotish burchagi dala 
daftarchasiga quyidagi holda yoziladi: Yot.az.JSH 105
0
yot.bur.30
0
. 
Yotish elementlari qatlamning usti va osti nuqtalarining absolyut (yoki 
nisbiy) joylashish belgisi bilan birgalikda, qatlamning fazoviy zjoylashishini aniq 
ifodalaydi. Qatlamning chuqurdagi nuqtalari burg’i quduqlari yordamida 

---

71 
aniqlanadi. Bu maqsadda bir nuqtadagi sanoqlarni aniqlash kifoya. Biror tomonga 
quduqlarni qazish bilan aniqlanadi. Qatlamlarning fazoviy joylashishini aniqlash, 
qatlamlarning chuqurligini, qalinligini, yotish xarakterini o’rganib, bino va
inshootlar ularni asos tanlashda asqotadi. 
 
12.4.Tog’ jinslarining yotish sharoitlarini ahamiyati. 
Tog’ jinslarining yotish sharoitini o’rganish va ayniqsa jinslarni buzilishi 
va ularning qiyaligi qurilish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Muxandislik-
geologik nuqtai nazardan gorizontal yotgan, bir tarkibli va anchagina katta 
qatlamlar qulay hisoblanadi . 
Bunday hollarda bino va inshootlarning poydevorlari bir jinsli gruntli 
muhitda bo’lib, inshoot og’irligi ta’siridan bo’ladigan cho’kishlar bir tekisda 
bo’ladi.
Bunday sharoitlarda inshoot eng qulay turg’unlikka ega bo’ladi. 
Dislokatsiyalarni bo’lishligi, qurilish maydonining injenerlik-geologik 
sharoitini o’zgartirib, qiyinlashtiradi. Inshoot asosidagi gruntlarni bir jinsligi 
buziladi, parchalanish zonalari xosil bo’ladi, jinslarning mustahkamligi kamayadi, 
yoriqlar bo’yicha siljishlar ro’y beradi, yer osti suvlari harakatlanadi.
Qatlamlar qiyshaygan xolatda bo’ladi. Qatlamlarning tushish qiyaligi - 
katta injenerlik-geologik ahamiyatga egadir. Qatlamlarning notekis qiyalab yotishi 
natijasida inshootning turli qismlari, xar - xil jinslar ustiga joylashishi mumkin. 
Bu esa qatlamlarning notekis qisilishi va binoning xamma bo’laklarini turlicha 
cho’kishi oqibatida, butun inshoot deformatsiyalanishi mumkin. 
Bukilmalarni murakkab xarakterdan tuzilishi, kichik o’lchamli bo’lishi, 
uning ustiga qurilgan binoning noqulay sharoitda qoldiradi. Gilli jinslardan tashkil 
topgan qatlamning yetarli darajada qiyshaygan bo’lsa, qiyaliklarda ko’pincha 
surilish
xodisasi ro’y berishi mumkin. Bukilmali dislokatsiyalar ko’pincha 
uzilma va siljishlarni vujudga keltiradi. Agar qurilish maydoni ancha cho’zilgan 
uzilma yoki siljish zonasiga to’g’ri kelib qolsa, unda inshoot qurilish joyini sinish 
chizig’idan uzoqroqda joylashtirish kerak. Sinish chizig’ini berkitib, ustiga inshoot 

---

72 
qurish xavflidir. Qurilish maydonini injenerlik-geologik baholashda, butun tog’li 
rayonning geologik shakllanish tarixini hisobga olish lozimdir.