FS. Public and phivate e 6 l'


МАТНИНГ МОНОПОЛИ; ЯЛАРНИ



Download 6,39 Mb.
Pdf ko'rish
bet64/73
Sana01.12.2022
Hajmi6,39 Mb.
#876231
1   ...   60   61   62   63   64   65   66   67   ...   73
Bog'liq
65. Америка иқтисодининг асослари

МАТНИНГ
МОНОПОЛИ;
ЯЛАРНИ
назорат
ЭТИН1
ВОРАСИДАГ
и ( А1.И-
ХАРА-
катлари
Ж
амият манфаатлари йулида хукумат татбик, этишга уринган 
илк иктисодий кадамлардан бири бизнесе сохасида хаддан 
зиёд марказлашувнинг олдини олишга каратилди. X IX асрнинг 
охири ва X X асрнинг бошида Америка Кушма Штатлари кичик 
компанияларнинг йирик компаниялар томонидан хазм этилиб, 
йириклашуви туфайли руй берган тез суръатли иктисодий марказ- 
лашув билан белгиланган даврни бошидан кечирди. Куплаб йирик 
компаниялар таъминотни чеклаш ва нарх-наволарни кутариш 
борасида узаро келишув тузишди; купинчалик ракобатдошлар 
синмагунга кадар нархларни кутариш ва зиён куриш натижасида 
булса хам заифрок фирмаларни бизнесе сохасидан сикиб чикариш 
усули кулланди. Сунгра эса, тирик колган компаниялар собик 
ракобатдошларининг молу мулкини узлаштириб, нархларни кутара 
олди.
Тобора куп америкаликлар бундай марказлашув холларидан 
ташвишга тушиб, хукуматни харакат килишга даъват эта бошлади. 
Хукумат 1890 йили Шерман Антитрест Конунини кабул этиш 
билан бу даъватга жавоб берди. Мазкур Конунга биноан, хеч бир 
шахе ёки бизнесе йуналиши тижорат сохасида яккахукмронлик 
урнатиши мумкин эмас. Савдо-сотикни чегаралаш учун келишиб 
олиш, бирлашиш ёки хуфиёна тил бириктириш холлари конунга 
хилоф деб эълон килинди. 1990 йилларнинг бошида хукумат уз 
иктисодий кудратини суиистеъмол килган Стандарт Ойл (нефть) 
Компанияси ва катор узга йирик фирмаларнинг белини синдириш 
учун шу Конундан фойдаланди. Шу билан бирга, савдони «меъёр- 
сиз» чеклашнинг конунга хилофлигини амалда татбик этиш 
борасида суд махкамалари курсатмалар таъсис этди. Компания 
муайян саноат сохасида махсулот ишлаб чикаришнинг аксарият 
улушига эгалик килиши ёки уни назорат этиши мумкин: агарда 
суд махкамаси унинг хатти-харакатларини асосли деб топса, 
бундай компанияни синдириш шарт эмас. Куп компаниялар уз 
ракобатдошлари билан кушилиш ёки уларни харид килиш оркали 
усиб боришдан тухтамади.
Давом этаётган иктисодий марказлашувга жавобан Конгресс 
1914 йили Шерман Антитрест Конунини таяшга мулжалланган яна 
иккита конун кабул килди: Клайтон Антитрест Конуни ва Феде­
рал Савдо Комиссияси Конуни. Клайтон Антитрест Конуни савдо­
ни чеклаш деганда, нима назарда тутилишини янада равшанрок таъ- 
рифлашга уринди. У, муайян харидорларга узгаларга нисбатан 
имтиёз берувчи нарх-наво фаркини конуний кучга эга эмас деб, 
эълон килади; махсулот ишлаб чикарувчилар уларнинг ракобат- 
дошларига тегишли молу махсулотни сотмасликка рози воситачи
110


АМЕРИКА ИКТИСОДИНИНГ АСОСЛАРИ
дилерлар билангина савдо битимлари тузишини таъкиклайди; рако- 
батни сусайтириши мумкин булган бирлашув турлари ва узга 
хатти-\аракатларни май этади. Федерал Савдо Комиссияси Крнуии 
бизнесе сохасида номакбул ва рак,обатга зид фаолият таомиллари- 
иинг олдини олишга каратилган хукумат комиссиясини таъсис этди.
1912 йили, Америка Кушма Шгатларда пулат ишлаб чика- 
ришнинг ярмидан ортик хажмини назорат этган К,ушма Штатлар- 
нинг Пулат Корпорацняси пулат куйиш саноатида нарх-наволарни 
белгилаш вазифасини касб этиш борасида яккахукмронликда 
айблангаи эди, бирок корпорацияга карши кузготилган суд даъво- 
си 1920 йилга кадар хал этилмай келди. Олий Суд узининг 
бурилиш ясовчи карорида шундай хулоса чикарди: АК,Ш Пулат 
Корпорациям монополия булмаган, чунки савдони «меъёрсиз» 
чекловчи омилларнинг узи булмаган. Корпорациянинг йириклиги 
ва монополия орасида эхтиёткорона батафсил фарк уриатилди.
Иккинчи Жахон Урушидан сунг хукумат трестларга карши 
курашини фаоллаштирди. Куйида келтирилувчи туртта мухим 
мисол мазкур саъй-харакатларнинг камровидан далолат беради:
■ 1948 йили, Портленд Цемент иши юзасидан Олий Суд кабул 
килган карорга биноан, заводдан накл этишнинг хакикий таннар- 
хидан кдтъий назар, махсус белгиланган жойдан накл этишнинг 
«уртача оддий» харажатларини уз ичига камраб олувчи нарх-наво 
белгилаш мезони бекор килинди.
■ 1957 йили, Олий Суд карорига биноан, Дюпон Компани улкан 
кимёвий концерни узининг Женерал Моторе фондида молик акци- 
яларидан воз кечишга мажбур этилди, чунки Дюпоннинг асосий 
акциялар сохибига айланиши, унинг Женерал Моторсда устун 
келишига сабабчи булди.
■ 1961 йили, электр жихозлари ишлаб чикариш саноати ракобат- 
ни чеклаш максадида нарх-наволар урнатишда айбдор деб топил- 
ди. Компаниялар истеьмолчиларга келтирилган зарар эвазига 
кенг камровли товон пули тулашга рози булиб, корпорациянинг 
айрим ижроия ходимлари нарх-наволарни конунга хилоф равишда 
бегилашга жазм этганлари учун хибсга олинди.
■ 1982 йили Адлия Департаменти Америка Телефон ва Телеграф 
Компанияси (АТ&Т)га карши олиб борган 13 йиллик суд иши, 
AT&T узининг 22 махаллий Белл Систем фаолият компаниялари- 
дан воз кечишга куниши билан якунланди. Бунинг эвазига АТ&Тга 
илгарилари унинг учун такикдаиган сохаларга, шу жумладан маъ­
лумотларни ишлаш жараёни, телефон ва компьютер жихозлари 
сотиш, компьютер иттисол воситаларига уз фаолиятини ёйиш 
рухсат этилди.
i l l


VI КИСМ: ИКТИСОД СОХАСИДА ХУКУМАТНИНГ УРИИ
АТРОФ-
МУХИТНИ
МУХОФА-
ЗАЛАШ
Н
исбатан якин пайтлардангина федерал хукумат атроф-мухитни 
мухофазалаш борасида иктисод сохасига сезиларли даражада 
аралашиш хукукини касб этди. Атроф-мухитни ифлослаштириш 
устидан назорат урнатувчи илк мухим конун АК,Шда 1899 йили 
Кабул килинганига карамай, деярли хеч качон амалда татбик этил- 
маган эди. Бу конунга биноан, окизиш кувурларидан факат кема- 
лар юриши мумкин булган сувларга чикиндилар тукиш мумкин: 
узга холларда суюк чикиндиларни тукиш, жиноят деб эълон килин- 
ди. Шундан кейинги 60 йил мобайнида атрофии ифлослантириш 
устидан назорат урнатувчи яна бир нечта федерал конунлар кабул 
килинди.
Бирок, I960 йиллардан бошлаб америкаликлар саноат риво- 
жининг уз давлати ва дунёга таъсир этиши борасида тобора 
купрок ташвиш билдира бошладилар. Кучаларда сони ортиб 
бораётган автомобиллар, мухаррикидан чикувчи ишланган газ 
дудлари катта шахарларда «тутун тумани» ва хавони ифлослан- 
тиришнинг узга турларини вужудга келтиришда айбланди. 
Атроф-мухитни химояловчиларнинг купчилиги атроф-мухитни 
мухофазалаш ниятида муайян иктисодий равнак курбон келти- 
рилиши лозим деб, очикдан-очик таклиф киритди. Тез орада 
атрофии ифлослантириш холларини назорат остига олиш учун 
катор конунлар чикарилди. Бу йуналишдаги илк ютуклардан бири 
1963 йили кабул килинган Тоза Х,аво К,онуни ва кейинчалик унга 
киритилган кушимчалар булиб, уларга биноан автомобиль ишлан­
ган газларининг атрофии дуд билан ифлослантиришини камайти- 
ришга каратилган максад ва жараён омиллари татбик этилди.
1972 йилги Тоза Сув мухити Конуни ва 1974 йилги Зарарсиз 
Ичимлик Суви Конуни атрофии ифлослантиришнинг камровини 
назорат остига олишга каратилган узга асосий конунлар сирасига 
киради.
Атроф-мухнт тозалигини химояловчиларнинг асосий ютуги 
тарикасида 1970 йилнинг декабрида А К Ш Атроф-мухитни мухо­
фазалаш Булими (АММБ) таъсис этилиб, атроф-мухитни мухофа- 
залашга каратилган куплаб федерал программалар битта ташки­
лот доирасида жамулжам этилди. Бу - фукароларнинг соглиги ва 
фаровонлигини саноатлаштирилган жамиятнинг хатарли иккинчи 
боскич махсулотларидан кай тарика яхширок химоялаш борасида 
йиллар мобайнида давом этган жамоатчилик бахсу мунозаралари- 
нинг натижаси булди. Куплаб америкаликлар саноат тутуни, сахни 
очик ахлатхоналар, кайта ишланиб тозаланмаган чикинди окар 
сувлар ва кимёвий чикиндилар каби моддаларнинг хаво, сув ва 
ерга бушатилиб, атроф-мухитни ифлослантириши устидан
1 1 2


АМЕРИКА ИКТИСОДИНИНГ АСОСЛАРИ
хукуматнинг назорат урнатиш борасидаги локайдлигига карши
ЧИК.ДИ.
АМ М Б фаолият доирасига хаво ва сувни ифлослантириш, шу 
жумладан каттик чикиндилар, пестицидлар, шовкин - сурон ва 
радиация устидан назорат урнатиб, уларнинг зарарли таъсирини 
камайтириш вазифалари киради. Бу булим штат ва махаллий 
хокимиятлар, хусусий ва ижтимоий гурухлар хамда маориф 
курилмаларининг бу борадаги тадкикотлари ва атрофии ифлос- 
лантиришга карши саъй-харакатларини мувофиклаштириш ва 
куллаб-кувватлаш кудратига молик. У, атрофии ифлослантириш - 
ни меъёридаги чеклаш чора-тадбирларини урнатиб, хаётга 
татбик, этади ва атрофии булговчилар уз фаолиятини урнатилган 
мезонларга мувофиклаштириши учун муайян муддатлар белги- 
лайди. Талабларнинг аксарияти як,ин орада ишлаб чикарилгани 
туфайли саноат сохаларига мазкур мезонларга эришиш учун 
макбул муддат, купинчалик бир неча йиллик мухлат берилади, 
АММБларнинг махаллий идоралари атроф-мухитни мухофазалаш 
борасидаги кенг камровли чора-тадбирларни амалга ошириш учун 
махаллий режалар тузади, таклифлар киритади ва уларни амалда 
татбик этади, Текширув маьлумотлари бу сохада яъхшиланиш 
эришилганини курсатди: мисол учун, мамлакат микёеида хавони 
ифлослантирувчи деярли барча сохаларда ижобий узгаришлар 
намоёндир.
Бирок 1990 йили, хавони ифлослантиришга карши кураш 
янада купрок, саъй-харакатларнинг жорий этилишини талаб 
килиши аён булди. Конгресс томонидан Тоза Х,аво К,онунига 
мухим кушимчалар киритилди ва президент Ж орж Буш уларга 
имзо куйди. Узга чоралар к,атори, к,онун чикарувчи тармок, 
«кимёвий ёмгирлар» номи билан маълум холатни юзага келти- 
ришга сабабчи олтингугурт диоксид таркалишини сезиларли 
даражада камайтиришга каратилган бозор иктисодига асосланган 
тизмани муомалага киритиш учун уз харакатларини мувофик- 
лаштирди. Ифлослантиришнинг бу тури, Америка Кушма 
Штатларинииг шаркий кисми хамда кушни Канадада жойлашган 
урмонлар ва кулларга жиддий талофат келтиради деб, хисоб- 
ланди.


VI 
КИСМ: И к ти с о д СОХАСИДА ХУКУМАТНИНГ УРИИ
ТАРТИБ 
УРНАТУВ- 
ЧИЛАР: 
КОРОВУЛ ИТ 
ВАЗИФА- 
СИНИ 
БАЖАРУВЧИ 
БУЛИМ.1АР
1990
:
I
йилларнинг бошида Конгрессдан кудрат ваколатини 
олган 100 дан ортик тартиб урнатувчи федерал булим- 
лар мавжуд эди. Мазкур булимларнииг барчаси бир умумий 
мак,сад - жамият манфаатларини мухофазалашга каратилган эди. 
Улар кенг камровли сохалардаги фаолият турларини тартибга 
солади: шулар жумласидан, савдо-сотик, коммуникациялар, атом 
ядроси кудратини ишлатиш, махсулотларнинг софлиги ва ишга 
ёллаш имкониятлари.
Тартиб урнатувчи булимларнинг ишига хукуматнинг ижроия, 
конун чикарувчи ва суд тармоклари таъсир этади. Булимлар, 
иккита асосий сиёсий партия тенг равишда ваколат олиш шарти 
билан комиссарлар ёки хайъат томонидан бошкарилади. Комис- 
сарлар, муайян, одатда беш йилдан етти йилгача булган муддатга 
давлат президента томонидан тайинланиб, Сенат тасдигидан утади. 
Конгресс, булимларга мутаносиб маблаг фондлари ажратилишини 
кузатиб, суд махкамалари хар кандай мунозарали карорни кайта 
текширади. Хар бир булим ходимлар штатига эга булиб, уларнинг 
сони купинчалик 1000 кишидан ошик булади.
Четдан туриб караганда, булимлар суд махламаларииинг 
вазифасини бажараётгандек булиб туюлиши мумкин. Бизнесе 
корпорадияларининг ходимлари федерал конунлар ёки тартибот 
коидаларини бузишда айбланганида, бу булимлар суд махкама- 
ларида куриладиган ишларга ухшаш текширув эшитишлари 
утказади. Суд махкамаларида булгани каби, химоялаиувчилариинг 
манфаатлари расмий адвокат томонидан ифодаланади. Булимлар 
чикарган \ар кандай коидаларии федерал суд махкамалари кайта 
куриш (ва эхтимол, узгартириш ёки бекор килиш) кучига эга. Хар 
йили бу булимлар биргаликда 100 ОООдан ортик тартибот карор- 
лари чикаради: барча федерал судлар чикарган хукм карорла- 
ридан анча куп. Мазкур карорларнинг аксарият кисми ишга ало- 
кадор томонларнинг бахсини юзага келтирмаган равишда утка- 
зилади.
Булимлар президент ва назарий жихатдан, тарафдор сиёсий 
арбобларнинг таъсиридан конун ёрдамида химояланган. Бирок, 
тартиб урнатувчи булимлар ишини танкид килувчиларнинг фикри­
ча, комиссарлар ахён-ахёнда уз сайловчиларининг манфаатларини 
ифодоловчи Конгресс аъзоларининг босимига тушади ёки узлари 
тартибга солиши лозим булган бизнесе манфаатларининг таъси- 
рига молик булади. Кушимча равишда, булим ходимлари узлари 
тартибга солувчи бизнесе сох,аси билан якиндан таниш булиши 
талаб этилади: натижада, уларнинг булимда ишлаш муддати нихо- 
ясига етгач, баъзиларига узлари назорат этган саноат тармок-
114


АМЕРИКА ИКТИСОДИНИНГ АСОСЛАРИ
ларидан баланд маошли иш таклиф этишади. Шунингдек, айрим- 
ларнинг эътирозига биноан, хукуматнинг бизнесе сохасидаги 
тартибот урнатиш коидалари, купинчалик ёзилиб булганидан сунг 
эскириб колади, чунки бизнесе шарт-шароитлари тез суръатлар 
билан узгариб туради.
Мазкур омилларнинг айримлари 1980 йиллар давомида ва 
1990 йилларнинг бошида АКД11 «тежамкорлик» саноатининг тарки- 
бий кисми булмиш жамгарма ва карз (S&L = Ж В К ) бизнесига 
талофат етказиб, уни барбод этишига оз колган ходисалар силси- 
ласида зохир булди. Одатда ЖВК, булимлари кичик хажмдаги 
жамгармаларни туплаб, кейинчалик уларни узок муддатли уй-жой 
гарови маблагларига киритган ва хамма жойда хозиру - нозир 
булган: бир кунмас - бир кун, деярли хар бир Америка фукароси 
узига уй-жой харид килиш максадида ЖВКдан молиявий мадад 
олган. Узок йиллар мобайнида ЖВК, булимларида жамгарма 
маблагга туланган устама фоизлари паст даражада сакланиб кел- 
ганига карамай, миллионлаб америкаликлар уз пулларини Ж В К га 
куйган, чунки бу булимлар сармоя киритиш учун ута хавфсиз жой 
деб хисобланган. 40 ООО долларгача булган пул жамгармалари 
А К Ш хакуматининг булими - Федерал Жамгармалар ва Карз 
Ажратиш Корпорацияси (FSL1C = Ф Ж К А К ) томонидан кафо- 
латланган. Шунинг учун хам Ж В К булимларига сармоя ажратиш 
рухсат этилган турлар хаддан зиёд таваккалчилик хатарининг 
олдини олиш учун каттик назорат этилган.
1960 йиллардан бошлаб, умумий фойда устама фоизлари оша 
бошлади ва 1980 йилларда шу кадар кутарилиб кетди-ки, аксарият 
Ж В К булимлари жамгарма пулига эришиш учун ракобатга курби 
етмай колди ва натижада мудхиш молиявий сикувга мубтало 
булди. Уларнинг мушкул ахволини енгиллаштириш ниятида хуку­
мат 1980 йилларда Ж В К булимлари (хамда банклар) тулайдиган 
фойда сифатида устама фоизининг энг юкори нархларини аста- 
секин даврма-давр алмаштира бошлаб, кафолатланган жамгарма 
куйишнинг юкори даражасини 100 000 долларгача кутарди. Бунинг 
натижасида Ж В К булимларидаги уй-жой гаровининг хажми катта 
ва кенг талофат курди: аксарият кисмида, Ж ВКлар пул куйган- 
ларга нисбатан пастрок фойда устамаси туплаши туфайли кун 
кечирарди. Юзага келган норозиликларга жавобан, Конгресс 
ЖВК, булимларига истеъмолчилар, бизнесе сохаси ва тижорий 
кучмас мулкни карз бериш муомаласига йул очиб бериш оркали 
чеклашларнинг сиртмогини бушатди. Ж В К булимлари зиммасига 
юкланган маблаг талабларини тартибга солувчи жараён коидалари 
хам енгиллаштирилди. Молиявий хаёт узанидан четда колишдан
115


VIКИСМ: ИКТИСОД СОХАСИДА ХУКУМАТНИНГ УРИИ
хадиксираган Ж ВК, булимлари уз мижозларининг пулини тавак­
калчилик хатари юкори булган кучмас мулкии олди-сотти 
ишларига тика бошлади: иктисодий шарт-шароитлар, айникса 
Американинг гарбида нокулай ва танг холатга тушганида эса, бу 
уринишларнинг купи фойда келтирмаслиги тажрибада синалган 
эди. Бирок бюджет етишмовчилиги ва тартибот урнатиш 
борасидаги сиёсий босим биргаликда кушилиб, жадаллашиб 
бораётган инкироз суръатига дош бера олишга ожизлик килувчи 
даражагача тартибот булими штатлари ва бошкарув ходимла- 
рининг сонини кискартиришга киришди. Хамма нарса кулдан 
сиргалиб кетувчи бундай мухитда айрим ЖВК, булимлари кули 
нопок шахслар карамогига утиб, жамгарма маблаглари уларнинг 
ва дусту биродарларининг чуитагига куча бошлади.
Ун йиллик тугаши билан Ж В К булимларининг катта кисми 
молиявий синиш жарига кулади: 1970 йиллар мобайнида иш 
юритган Ж В К булимларининг деярли ярми 1989 йилга келиб жон 
саклаб кололмади. Пул куйган мижозларнинг маблагини 
кафолатлаган Федерал жамгарма ва карз ажратиш Корпо- 
рациясининг узи хам синди. Ж В К булимлари бошидан кечирган 
инкироз, ёмгирдан кейин усган кузикориндек, бир неча йил 
давомида Америка тарихидаги энг йирик миллий молиявий 
можарога келтирди. 1989 йили Конгресс ва президент Молиявий 
Курилмалар Ислохи, Тикланиш ва Мажбурий татбик К 0НУНИ 
(М К И Т М Т К ) сифатида маълум, солик туловчилар хисобига 
кафилликка олмок тадбирини утказишга бел боглади. Бу конун 
синган Ж В К булимларини ёпиш, жамгарма курилмалари соха­
сидаги тартибот урнатиш аппаратини тамомила узгартириш ва 
янги мажбурий жилд чораларини конунан таъсис этишга 50 бил­
лион доллар ажратди. Синган курилмаларни барбод этиш учун 
Бартараф Трест Уюшмаси (БТУ) деб номланган хукуматнинг янги 
булими таъсис этилди. 1990 йилнинг март ойида БТУга яна 78 бил­
лион доллар ажратилди, бирок Ж В К булимларини тозалаш учун 
матлуб умумий харажатлар нархи тобора ортиб, 1991 йили 
200 биллион долларга етди.
Ж В К тизимининг кулаши юкори фоиз устамалари узга 
молиявий курилмаларга, шу жумладан айримлари бизнессдан 
четлашиши ёки синиш ёкасига келиб колган банк ва сугурта 
компанияларига келтирган муаммолар билан чамбарчас богланиб 
кетди. Ж В К тизимининг инкирозини юзага келтирган сабаблар 
турли-туман булишига карамай, тартибот урнатиш курилмасини 
бузиш, коидаларнинг мусибатли мажбурий кучи жамият манфа- 
атига каратилганлиги аён булган пайтларда тартиб урнатув-


АМЕРИКА ИКТИС0ДИНИН1 АСОСЛАРИ

Download 6,39 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   60   61   62   63   64   65   66   67   ...   73




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish