|
H.
Х
.
Т
ursunov.
Т
uproqshunoslik
13
yonbag‘irlarida pillapoyalar qilinib, sug‘orma dehqonchilik rivojlangan.
Yaponiyada dehqonchilikdan besh hududda markaz, shimol, sharq, g‘arb
va janubiy viloyatlariga bo‘linib foydalanilgan. O‘sha davrda Yaponiyada
1,5 million gektar yerdan qishloq xo‘jaligida foydalanilgan, uning miqdori
XVII asrlarga kelib, 3,0 million gektardan oshib ketgan, yarmida esa sholi
yetishtirilgan.
Hindistonda sug‘orma dehqonchilik Boburiylar avlodi Akbarshoh
davrida juda rivojlanib, bir qator kanallar, suv omborlari va ariqlar qazilib,
yer maydoni hisoblanib, kadastri ishlab chiqilgan.
Feodalizm davrida qishloq xo‘jaligi, ya’ni yerdan unumli foydalanish
Vizantiya imperiyasida rivojlanib, davlat iqtisodida asosiy o‘rinni egalladi.
Bu mamlakatda “Dehqonchilik qonuni qabul qilindi”, “Geoponika”, ya’ni
qishloq xo‘jaligini o‘z ichiga oladigan ensiklopedik asar yaratildi.
Mazkur davrda Arab mamlakatlarida tuproqlar ko‘rinishi va
unumdorligiga binoan uch qismga: daxna – tekislikdagi qizil qumli yerlar,
nerud – tepaliklardagi qumli tuproqlar, unumsiz va xarra-toshli temirsimon
tuproqlar, vaqtincha soylar oqadigan joylarda – vadilar ajratilgan.
Eron mamlakatlarida keng tarqalgan “Qobusnoma”da yer
unumdorligiga qarab baholash masalalari qayd etilgan. Muqaddas
“Avesto”da: “Zardushtiylikda ekin yerlarini ko‘paytirish, shudgor qilish,
asrab-avaylash, uni muqaddas hisoblab sajda qilish ilohiy nizom tusini
olgan, yerga yaxshi urug‘ sepish, unga yaxshi ishlov berish kerak”..., degan
jumlalar keltirilgan.
Abu Ali Ibn Sino tuproq, uning mexanik tarkibi, unumdorligi
to‘g‘risida juda ravshan, ilg‘or fikrlarni «Donishnoma» asarida keltiriladi:
«Yerning o‘zi, xususan, sovuq, katta nam jamg‘armasiga ega», «Yer
sharining o‘rta qismida yerning oddiy faoliyatini to‘la qamrab olgan toza
yer (tuproq) bo‘lishi kerak. Buning uchun tuproq va suvning o‘rtasida
mutanosiblik bo‘lishi kerak. Bunday tuproq o‘simliklar va tirik
organizmlarning hayot faoliyati uchun asos bo‘la oladi». (Donishnoma,
1957).
Abu Rayxon Beruniy o‘zining «Mineralogiya» nomli asarida
tuproqning mineralogik tarkibiga alohida ehtibor berib, har xil
minerallarning qattiqligi, solishtirma og‘irliklarini aniqlash uslublari
to‘g‘risida chuqur mulohazalarni bildiradi. Nurash jarayoni natijasida katta
hajmdagi tog‘ jinslaridan har xil o‘lchamdagi va shakldagi bo‘lakchalar
vujudga keladi. U XI asrdayoq bu bo‘lakchalarning tasnifini berib, ularni 5
ta guruh: 1 - xarsang toshlar; 2 -shag‘al; 3 - qum, 4 - to‘zon; 5 - loyqaga
ajratadi.
H.
Х
.
Т
ursunov.
Т
uproqshunoslik
14
Tuproq
to‘g‘risidagi
ma’lumotlar
keyinchalik
Maxmud
Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘atit turk” (1074-1077 y) nomli asarida ham
kiltirilgan. Jumladan,
chalang yer
- o‘simliksiz, sho‘rlangan, qora tuproq.
Sag‘izli yer -
eng yaxshi, sog‘lom yer (tuproq),
sag‘iz tuproq
- sog‘lom,
toza tuproq.
Toz yer -
o‘simliklar kam unumsiz yer.
Kayir yer
- juda
yumshoq, tekis, qumli yer.
Qazg‘an yer -
yuzasi tekis bo‘lmagan, botqoqli
yerlar.
Feodalizm davrida tuproqshunoslik to‘g‘risidagi fan unchalik
rivojlanmasdan B.Pallion (1563), F.Bekon, Van-Gelmont, Glauber kabi
olimlar o‘simlikning oziqlanishi va boshqa qishloq xo‘jalik masalalariga
extibor berdilar.
Kapitalizm davrida tuproqshunoslik to‘g‘risidagi ancha ma’lumotlar
to‘plana boshladi. M.V.Lomonosov (1753, 1763), A.N.Radishev (1965),
A.T.Bolotov (1833), M.I.Afoninlarning (1771) ishlari shular qatoriga
kiradi.
Bu davrda Yevropa mamlakatlarida tuproq gumusi, ya’ni organik
moddalarning hosil bo‘lishi, uning tuproq xossalari va unumdorlikka
ta’siriga oid K.Shprengel (1861-1862), Ya.Bertselius (1839), Mulder
(1840, 1862), German (1836, 1845), Grando (1872), P.A.Kostichev (1889),
Myuller, Ramann (1888), Sven-Oden (1912, 1919), S.Vaksman (1926,
1937), A.Shmuk (1924, 1930), A.F.Tyulin (1926,1948), V.R.Vilyams
(1897,1902, 1914), A.G.Trusovlar (1914, 1916) tomonidan ilmiy tekshirish
ishlari olib borilgan.
Rossiyada tuproqshunoslik fani xalqdan yer hosili va maydonini
hisoblash, soliq undirish maqsadida K.S.Veselovskiy va V.I.CHaslavskiy
tomonidan 1875-yili tuproq xaritasi tuzilib, Parijda bo‘lib o‘tgan geografik
kongressda bayon etildi.
Rossiyada 1725-yilda Fanlar akademiyasi tashkil etilib, yer osti
boyliklari va tuproq qoplamini o‘rganish uchun ekspeditsiyalar tashkil
qilindi. Tuproq to‘g‘risidagi ta’limotga rus qomusiy olim M.V.Lomonosov
(1711-1765 y) katta hissa qo‘shdi. M.V.Lomonosov 1757-1763-yili “Yer
qatlamlari” to‘g‘risida birinchi kitob yozib, tuproq-geobiologik tana bo‘lib,
tog‘ jinslarining tirik organizmlar ta’sirida yemirilib hosil bo‘lgan
mahsulot deb ta’riflaydi. Tuproq tarkibida organik moddalarning hosil
bo‘lishi o‘simlik va hayvonot dunyosining chirishiga bog‘liqdir. U qora
tuproqlarning kelib chiqishi, paydo bo‘lishi va shakllanishi, cho‘l
o‘simliklarining rivojlanishi va tarqalishi bilan bog‘liqligini tushuntirib
beradi. Tuproq qoplamini tundra, o‘rmon va cho‘l mintaqasida tarqalish
qonuniyatlarini birinchi bo‘lib ko‘rsatib o‘tadi va birinchi tasnifini
yaratadi. M.V.Lomonosov tuproq qoplamida tuzlarning to‘planishi va
Do'stlaringiz bilan baham: |
