AQSHtin ekonomikahq rawajlamw korsetkishlerin milliy
valyuta kursi(qaddi)na tasiri
Kosetkishier
Jariyalaw
dawri
Korset-
kish-
lerdin
ozgerisi
Milliy
valyita
kursi
(qadiri)
nm
ozgerisi
Ekonomikahq
mazmuni ham
korsetiwi
ta'sir
129
Jalpi ishki onim (JIO)
(GDP - Grossdomes-
tieproduct)
Savvda balansi'
(Tradebalance)
Tutiniw bahalan
indeksi (Consumer-
priceindex (CPI))
Sanaat onimleri bahasi
indeksi
(Producerpriceindex
(PPI))
Ekonomikanm awil
xojahgman tisqaridagi
tarmaqlarmda
jaratilgan jana jumis
o'rinlari mugdari
jumissizliq darejesi
(Unemployment rate)
Har
sherek
Har ay
Har ay
Har ay
Har ay
Har ay
Osiwi
Passiv
qaldiq
(saldo)
nifi
Osiwi
(defitsit-
tifi
kobeyi-
wi)
Osiwi
Osiwi
Osiwi
Osiwi
Koterile-
di
Paseyedi
Paseyedi
Paseyedi
Koteriledi
Paseyedi
Mamlekettin
investiciyalarm
tartiw qolayligl
Orayhq bank ham
hu'kimet-tiri pul
siyasatma, eksport
ham import
operaciyalan
inenen
shugillaniwshi
kompaniyaiar
daramatina ta'sir
korsetedi
Usaqlap satiw sawda
onimleri
bahasinda inflyatsiya
darejesin
korsetedi
Ulgurji sawda
onimleri
bahasinda inflyatsiya
darejesini
korsetedi
Mamlekettegi
xaliqtm
miynet penen
bantligin
korsetedi ham
ishsizlik dareje-
sidan darak beradi
Mamleketdegi
xaliqtm miynet
penen bandligini
korsetedi
130
jumissizliq bo'yicha
napaqa ahw
ushin berilgan arzalar
(Jobless claims (Initial
claims))
Usaqlap satiw sawda
(Retail sales)
Uzaq muddetli (adette
3 jildan artiq)
paydalaniw ushin
molsherlengen
(qimbat) onimlerge
buyurtpaJar
(Durable goods
orders)
Jana mraq-jay, uylerdi
qunw (Housing starts)
anaat tarawmda onim-
lerislep shiganw
(Industrial
production)
Har ay
Har ay
Har ay
Har ay
Har ay
Osiwi
Osiwi
Osiwi
Osiwi
Osiwi
Paseyedi
Koteriledi
Koteriledi
Koteriledi
Tutmiw
Mamleketdegi
xaliqtm
miynet penen
bantligin korsetedi
Tutmiwshilardm
qarejetlerin ham
ogan mas rawishte
daramatlarm, sonm
menen birge
karxanalar paydasm
korsetedi.
Tutimwshilar
daramatlarm,
karxanalar paydasm,
somh menen birge
oiardm uzaq moddet
dawammda daramat,
yaki
payda aliwlarma
isenimin
Tutmiwshilardiri
uzaq mu'ddetli
dawirli arahqta ko'p
daramat aliwlarm
aiilatadi
Mamlekettegi islep
shiganw darejesin
korsetedi ham ogan
investitsiyalardi
tartiw jazibardarhgm
131
Chikagodagi mened-
jerler assosaciyasinin
(Chicago PMI index),
Filadelfiyadagi Fede-
ral zapas bankini
(Philadelphia Fed in-
dex) ish iskerligi,
Michigan universite-
tiniii tutmiwshilardin
ekonomikaliq rawxi*
(Michigan consumer
sentiment Index),
sonm menen birge,
iste 'malshilardmiseni
m
Fond bazari
indeksleri: DJI -(The
Dow Jones Industrial);
S&P - 500;
NASDAQ- i 00;
FTSE; Xetra DAX;
Nikkei-225
Federal
zapassistemasmm
qayta fmanslastinw
stavkasi (Federal
funds
andDiscountrates,
ekonomikaliq
korsetkishlerdi
bahalawda tiykargi
paydalanatugmi
Federal funds rate)
Har ay
Barqulla
Barqulla
Osiwi
Osiwi
Osiwi
Koteriledi
Koteriledi
Koteriledi
Valuta bazari
qatnasiwshilan
ham investorlar
psixologiyasma
tasir korsetedi
Bazar
ekonomikasmin
«barometri» bohp,
olarda
mamleket
ekonomikasma tasir
etiwshi barliq
hadiyseler o'z
timsalm tawadi
Kreditlew kolemi
qisqaradi, qatnastagi
dollar mugdari
kemeyip, onm qadiri
artadi
2. Siyasiy faktorlar. Siyasiy faktorlardiri tiykargilan sipatinda
prezident, mamleket harn hukimet basshilarin saylaw processi harn
onm natiyjeleri, olardm iawazimman bosawi, sonday-aq, orayiiq
bankler yaki pul-kredit siyasati menen shugiilaniwsm mamleket
132
organlan basshi kadrlar almasiwi, geosiyasiy soqhgisiw ham
krizislerdi korsetiw murnkin.
3. Turli xabarlar ham kutiwler. Global valyuta bazannda
investorlardi hareketke keltiriwshi sonday termin bar, yagniy «turli
xabarlar, mish-mish gapler, osekler tiykannda valyutalardi satip al
Mm fakt (dalil)lerge tiykarlangan jagdayda olardi sat». Global
valyuta bazannda altin qagiydaga oylangan usi termin soz, sonday-
aq basqa psixologiyadiq faktorlar investorlardin bazardagi
hareketin aktivlestiriwi yaki passivlestiriwi murnkin.
4. Fors-major jagdaylan. Aynqsha jagdayda payda bolgan
hadiyseler, maselen, suw tasqmi, jer qozgahwi, iri kolemli jalm,
turli ziyanh epidemiyalardi, gaz ham basqa ziyanlardin xahqqa
tarqahwi, kushli quym yaki dawillar ham t.b. natiyjesinde turli
darejedegi apatshiliqtm juzege keliwi. Sonday-aq, mamlekette
terroristlik qorqmishlardi, hujim ham hareketleri payda etiliwi ham
valyuta kurslan ozgeriwine 6z tasirin korsetedi.
Valyutalardin en tiykargi qasiyetlerinen biri bul onm
konvertaciyasi, yagniy ayirbasiamw qabileti bohp esaplanadi.
Valyuta konvertaciyasi bul milliy valyutamn sirt el valyutaga erkin
ayirbasiamw, sirt el onim ham xizmetlerdi tolew qabileti
esaplanadi.
Valyutalar konvertaciya darejesine qarap, tiykannan 3 (urge
bolinedi: 1. Erkin konvertaciya qilmatugin; 2. Belgili bolinbeli
konvertaciya qilmatugin; 3. Konvertaciya qilmbaytugin.
6,2. Valyuta operaciyalamm mazmuni
Valyuta bazarlarmda bankler ham kompaniyalar valyuta
operaciyalarm, yagniy valyutalardin satip aliw - satiwin amelge
asiradi.
Valyuta bazarlan bul talap ham usmis tiykannda turli turde
valyutalar satip aliw - satilatugm rasrniy oraylari bohp tabiladi.
Yagniy, valyuta bazari bul shet el valyutasm satip aliw - satiw da
shet el valyutasmdagi qimbat bahali qagazlardi, jane valyutahq
kapitaldi investiciya qihw qatnasiqlann amelge asmwshi
ekonomikaliq qatnasiqlann payda etiwshi oray bohp esaplanadi.
Valyuta bazari fmans bazarinm ahmiyetli ham tiykargi bolegin
sholkemlestiredi.
133
Jahan valyuta bazannda valyuta satip ahw ~ satiwi kuni ham
tuni menen amelge asinladi. Putkil tiykargi sebep, jahan aymaqhq
valyuta bazarlarmm turli saat millerinde jaylasqanhgi menen
baylanish bohp tabiladi. Hazirgi waqitta Aziya - Tokio, Gonkong,
Singapur, Melburadegi oraylan menen, Evropa - London,
Frankfurt na Mayne, Syurix, Amerika - Nyu-York, Chikago, Los-
Andjeles valyuta bazarlan jahan valyuta bazarlarmm tiykargi
bolegin iyelegen.
Sirt el valyutadagi pitimler duziw isleri dunyanin koplep
banklerinde, shama menen, azangi saat 9
00
de baslanadi, biraq
dilerlerdin jumis iskerligi bul pitimlerdi duziwden keminde bir saat
aldm baslanadi.
Bazar ekonomikasi rawajlangan mamleketlerde, kurs
tiykarman, iri bankler, xahq arahq finanshq sholkemlerinin market-
meykerleri tarepinen, kutilip atirgan talap ham usmis ortasmdagi
panqqa baylanish jagdayda omatiladi.
Market-meykerler bul turli valyutalardi pitimler boymsha satip
ahw ham satiw kurslan kotirovkasm turaqh turde amelge asmwshi
finans makemeleri bohp esaplanadi.
Naq kassa pitirni degende, adette, spot operaciyalan tusiniledi.
Spot operaciyasi, qagiyda boymsha, pitim kunin esapqa
almagan jagdayda, eki is kuni dawammda valyutam aytrbaslaw
pitimin bildiredi.
Soni aynqsha atap otiw zarar, valyuta operaciyalan ishinde en
kop qollanilatugm spot operaciyalan esaplanadi ham usi bazarlarda
kommerciyaliq banklerinin ulesi sezilerli darejede boladi.
Kommerciyaliq bankleri tarepinen amelge asinhp atirgan valyuta
operaciyalarmm quramma qaralatugm bolsa, onda spot
operaciyalan kolemi jami valyuta operaciyalarmm 80% mugdann
quraydi.
Sonin menen birge, spot operaciyalan kommerciyaliq
banklerinin valyuta operaciyalan ishinde en kop riskke tartilgani
bohp esaplanadi. Bunda tiykargi sebep, spot operaciyalarmm qisqa
muddetligi ham olardi qamsizlandiriwdin imkaniyatmin joqhgi
bolip tabiladi. Sol sebepli, kommerciyaliq banklerinde valyuta
poziciyalan boymsha limitler engizilgen.
134
Wakillikke iye banklerdih ashiq valyuta poziciyasi juritiliwi
haqqmdagi esabatti talqilawdiri zarurligi Orayliq Bank tarepinen
respublikadagi bar wakillikke iye banklerdifi valyutahq riskleri
keme>ttiriliwine qaratilgan siyasati menen korsetiledi.
Valyuta poziciyasma limit har bir mamlekettih ekonomikahq
jagdayi ham mamlekettegi finanshq sistemasmm ozine say
ekenliginen kelip shigip omatiladi.
Spot shartleri tiykannda valyutalar sawdasmda ken tarqalgan
usillardan biri marja tiykarmdagi sawda bohp esaplanadi. Spot
pitiminde marja baslangish kapital waziypasm bildirip, dilerlik yaki
kliring, birja, sawda orayi ushm otkiziletugm operaciyalarga girew
rolin ormlaydi. Sawda sholkemiestiriwshisme berilgennen son om
kredit «tetigi» yaki «nchagi» arqah bir neshe ese (1:30, 1:40, 1:50
yaki 1:100 ham t.b.)ge asirgan jagdayda valyutalar sawdasin
amelge asinw mumkin.
Arbitraj operaciyalan - valyuta kurslan parqinan payda ahw
maqsetinde amelge asiralatugin spekulyativ operaciyalardan biri
esaplanadi. Bunda adette, arbitrajlar belgili bir qisqa waqit
arahgmda turli jaylardagi valyuta bazariannda qaliplesken bir turli
valyuta kurslan parqinan payda aladi. Yagniy, bir orimian
valyutam arzan satip alip, basqa bir ormda qmibatqa satadi.
Eger arbitraj da eki valyuta qatnassa, eki tarepleme, ush valyuta
qatnassa, ush tarepleme arbitraj dep ataladi. Ush tarepleme arbitraj
kross-kurslar natiyjesinde amqlangan, tuxli bazarlardagi valyuta
kurslanmn pz-ara saykes kelmewligi esabman amelge asmladi ham
onnan payda almadi.
Maselen, bir bazarda tomendegi valyuta kurslan qaliplesken: 1
USD=1,6 CHF (Shveycariya franki); 1 USD=27,5 RUR (Rossiya
mbli); 1 CHF=16,5 RUR. Usi jagday boymsha tomendegi tartipte
arbitraj operaciyasm amelge asmp payda aiiv/ mumkin:
AQSH dollan Rossiya rubline satiladi (1 USD = 27,5 RUR).
1. Rossiya rubline Shveycariya franki satip almadi (1.67 CHF
(27,5/16.5)=27,5 RUR).
2. Shveycariya frankine jane AQSH dollan satip almadi 1,67
CHF=1,04 USD (1,67/1,6).
135
Usi operaciyadan korilgen payda 0,04 AQSH doliann
qaliplestiredi. Bui qun pitim summasi qanshelli ulken bolsa,
sonshelli irilesip baradi.
Xahq araliq kompaniyalardm finansliq menedjerleri kem
qarejet ham risk penen valyuta bazanndagi qisqa ham uzaq
muddetli arbitraj operaciyalan arqah kompaniyaga qosimsha payda
keltiriwleri mumkin.
Muddetli pitimler menen baylanish operaciyalar.
Kommerciyahq banklerinin muddetli pitimleri dep, belgilengen
muddette, biraq eki is kuninen keyin amelge asmlatugm
operaciyalarga aytiladi.
Ameliyatta muddetli pitimlerdifi ken tarqalgan tomendegi
turleri bar:
• forvard valyuta pitimleri;
• finansliq fyuchers pitimleri;
• valyuta opcioni;
• svop operaciyalan.
Forvard valyuta pitirni bul valyuta boyinsha pitim imzalangan
saneden baslap, eki is kuninen keyin amelge asmlatugm tolemdi
nazerde tutiwshi pitim esaplanadi. Bul pitim amq bir sanede yaki
eki sane arasmda amelge asinwdi nazerde tutiwi mumkin.
Forvard valyuta pitiminin shartleri keskin bohp esaplanadi ham
eger klient onin shartlerin onnlay almasa, bank klienttin forvard
valyuta pitimindegi minnetlemelerdi ormlamastan ketip qahwina
jol qoymaydi, al pitimnin muddetin «uzayttiradi» yaki bank 6z
esabman majburiy turde «sondiredi».
Forvard valyuta pitimi qatan belgilengen yaki opcionh boladi.
a) qatan belgilengen forvard valyuta pitimi bul keleshektegi
amq bir sanede ormlaniwi shart bolgan pitim. Maselen, 1-
sentyabrde duzilgen qatan belgilengen eki ayhq forvard valyuta
pitimi, yagmy eki aydan son amelge asmlatugm pitim;
b) opcionh forvard pitimi bul klienttin qalewine qaray yaki
pitim duzilgen waqittan onin onnlaniwma shekem bolgan dawirdin
ishinde qalegen waqitta yaki eki amq sane dawaminda amelge
asmlatugm pitim.
136
Atap otiw zarur, forvard valyuta pitimi sap valyuta
opcionlarman panq qiladi. Valyuta opcioni klientke kelisilgen
pitim shartlerin ormlaw ham onnlamaw huqiqlarin beredi.
Forvardh opcion bolsa klientke oni onnlamawhq huqiqm
bermeydi.
Valyutalar boyinsha fyuchers pitimleri bul keleshektegi belgili
bir sanege belgili kolemdegi valyutam aldmnan belgilengen kurs
boyinsha satip aliw-satiw pitimi. Bul tarepleri menen olar forvard
valyuta pitimierine uqsaydi, biraq, forvard pitimlerinen panqh jeri,
olar:
a) juda apiwayi turde biykar qilmadi;
b) valyutalar sawdasi boyinsha pitim qatan belgilengen standart
summada duziledi (maselen, AQSH dollarga fyuchers boyinsha
25000 funt sterling, AQSH dollarga fyuchers boymsha 125000
evro ham t.b.);
d) rasmiy birjalarda satiladi;
e) fyuchers satiwshilan fyuchers minnetlemelerinin
ormlamwin kepillew ushm birja dilerlerine «pulhq marja»m
tolewdi nazerde tutiwi kerek.
Pitimnin tamamlamwma shekem qayta bahalaniw natiyjesinde
juzege keliwshi qitshihqti qaplawga kiritiliwi zarur bolgan marja
sistemasi - kepilliktin agzahq tolemi esabman tamiyinlenedi.
Birjaga agza bohw yaki birjada operaciyalardi amelge asinw
qalewin bildirgen har qanday tarepke birjada pitimlerdi amelge
asinwdin huqiqiy ham ameliy tarepleri menen tamsiwi zarur. Jane
usim esapqa ahw kerek, sholkem yaki rasmiy tarep atinan birjada
qatnasip atirgan birja agzasi ozinin birjaga birinshi kiritken
marjasman kobirek marjani talap etiwi mumkin. Bugan sebep, har
kuni marjaga kerek bolgan qarjim sorap, sholkemdi qaweterge
salmawi kerek. Bul tiykarman bazar, sebebi tez ozgeriwshen ham
turaqsiz jagdayda bolgam ushm boladi.
Valyuta opcioni. Valyuta opcioni onm qanydanna belgili bir
huqiqin beredi, sol payitta, onm juwapkershiligine keleshektegi
belgili muddette belgilengen baha boyinsha sirt el valyutanm
belgili mugdarm satip ahw yaki satiw minnetlemesin juklemeydi.
Opciondi satiwshi qanydar aldmda keleshektegi belgili mudette
137
qatan belgilengen baha boymsha belgili mugdardagi sirt el
valyutalann satip ahw ham satiw minnetlemelerin 6z
juwapkershiligine aladi. Opcion qanydari (sonday-aq, opcion iyesi
dep ataladi) usi operaciyani amelge asiriw huqiqin ahw ornma
belgilengen mugdardagi puldi - daldalshihq haqisin toleydi. Opcion
aldmnan belgilengen rnuddetke shekem kushke iye boladi. Usi
muddet ekspiraciya sanesi dep ataladi.
Valyuta opciom birinshi marte 1982-jih Filadelfiya birjasmda
amelge asmlgan edi. Opcionnan investiciya portfelinin ahmiyetli
elementi ham qamsizlandmwdin natiyjeli usih sipatmda.
paydalamw ushm onm qanday islewin biliw zarur.
Opcionerlerdin tomendegi eki tiykargi turi bar:
• «kol-opcion» yaki satip ahw ushm opcion;
• «put-opcion» yaki satiw ushm opcion.
Valyuta opcionlan valyuta riskin kemeytiw ham aldin ahw
maqsetinde paydalamladi.
Eger ayirbaslaniw kursimn jaqsi tarepke ozgeriwi juz berse,
opcion import qihwshi (eksport qihwshi) onnan daramat ahw
imkaniyatin tuwdiradi (bunda ol forvard valyuta pitimlerinen
import qihwshi (eksport qihwshi)mn qatan belgilengen kurske
baylamp qahwmm aldin aladi).
Sonday-aq, opcionerlerdin amerika ham evropa turleri bar.
Amerika opciom dep, adette, opciondi hareket miiddetin
qalegen waqtmda ormlaniwma aytiladi. Sonm ushm, opcionmn
hareket muddeti onm birinshi ham aqirgi esap-sanaq sanesi
arasmda ornatiladi.
Evropa opciom dep, adette opcionmn tek esap-sanaqtin belgili
bir aqirgi aniq dawirinde ormlaniwma aytiladi. Opcion pitimi
boymsha esap-sanaqti amelge asiriw ushm eki is kuni almadi.
Valjoitahq svop operactyalan valyutalardi qayta satip ahw
sharti menen satiw, yagniy belgili bir muddet valyutalardi 6z-ara
almaslamw operaciyasi bohp esaplanadi. Valyutalardi satip ahwga
daslepki satiw agimdagi, yagmy spot kurs boymsha, qayta satip
ahw operaciyasi bolsa, forvard kursi boymsha amelge asmladi.
Keleshektegi forvard valyuta kursi LIBOR (London Interbank
Offered Rete - LIBOR, London bankJer arahq procent stavkasi)
13H
arqah esaplanadi. Svop pitiminde valyutalardi satiw ham olardi
qaytanp satip ahw kurslannm har ekewi de korsetiledi.
Svop kelisiminde pitim summasi ham amel qihw muddeti
boymsha hesh qanday sheklewler joq. Usi jagday, karxanalarga
opcion yaki fyuchers operaciyalanna qaraganda uzaq muddetli
svop operaciyalann amelge asiriw imkaniyatin beredi.
Svop pitimlerdin karxanalar ushin jane bir abzalhgi valyuta
riskin kemeytiw maqsetinde valyuta zapaslann belgili muddet
dawaminda diversifikaciyalaw mumkinshiligin beredi.
Rawajlamp atirgan mamleketler Orayhq banlderi ozinin valyuta
zapaslan ham kursmin turaqhgm tamiyinlew, valyuta
intervenciyalarm amelge asiriw maqsetinde basqa mamleketler
Orayhq bankleri menen turli formadagi svop operaciyalann
onnlaydi. Gold-svop operaciyalan bugan misal boladi.
6.3. Valyuta siyasati
Bazar ekonomikasi menen baylamsh processlerdi basqanwda,
milliy valyutanm xahq arahq abiroym belgilewde ham mamlekettin
agimdagi jane keleshektegi ekonomikahq qatnasiqlan sistemasmda
valyuta siyasati ahmiyetli rol oynaydi. 01 «kop qirh boljaw»
(ekonomikahq rawajlarnw turaqhgm tamiyinlew, jumissizhqtm
aldin ahw ham inflyaciyam jilawlaw, tolem balansimn aktivligin
saqlap tunw) ortahgi esaplangan ekonomikahq siyasatimn tiykann
iyelewde, jetekshi onn iyeleydi.
Valyuta siyasati valyuta mashqalalarm sheshiw boymsha
qararlar tayarlaw, qabil qihw ham engiziwden ibarat. XVF
mamleketler arahq valyutam basqanw sholkemi bohp esaplanadi.
Valyuta siyasati huqiqiy jaqtan valyutahq nizamlar tiykannda
tartipke salmadi. Bularga huqiqiy darejedegi shegaralardm
ornatihwi, mamleket ishkerisinde ham mamleket tisqansinda
valyuta qimbathqlan menen bolatugin qatnasiqlan har tarepleme
tartipke sahw, jane valyutahq mashqalalar boymsha eki tarepleme
ham mamleketler arahq valyutahq kelisimlerdi duziw kiredi.
Valyuta siyasati maqset ham amelge asiriw muddetine qaray
quramhq ham agimdagiga bolinedi. Quramhq valyuta siyasati
jahan valyuta sistemasi quramin ozgertiwge qaratilgan uzaq
139
muddetli ilajlar kompleksi esaplanadi. Quramliq vaiyuta siyasati,
agimdagi vaiyuta sistemasma 6z tasirin korsetedi. Usi vaiyuta
siyasati vaiyuta kursi, vaiyuta operaciyasi, vaiyuta bazarmin
iskerligi ham altin bazarm qisqa waqitta tezlik penen basqanw
bolip tabiladi.
Vaiyuta siyasatmin tomendegi turleri bar: diskont, deviz
siyasati ham omn korinisleri, vaiyuta intervenciyasi, vaiyuta
rezervlerin diversifikaciyalaw, valyutahq sheklewler, devalvaciya,
revalvaciya.
Diskont (procent stavkasi) siyasati. Orayhq banktin procent
siyasati, adette milliy valyutamn ameldegi massasma tasir
korsetiw, yagmy om kemeyttiriw yaki kobeyttiriw arqah vaiyuta
kursina tasir etiw mexanizmi esaplanadi. Procent stavkasi ssuda
kapitaldm j J hq daramatm onm absolyut ulkenligine salisurmasinan
kelip shigadi. Procent ozinin ekonomikaliq manisi boymsha, ssuda
kapitahnan paydalanganhgi ushin toienetugm qosimsha qun
esaplanadi. Procent stavkalan adette payda normasi arqah
amqlanadi, biraq ameliyatta procent stavkasi darejesi ssuda
kapitallarma bolatugin talap ham usimstan kelip shigadi. Bui talap
ham usinis bir qansha fundamental ekonomikaliq jane basqa,
yagmy dawirli ozgerisler, inflyaciya darejesi, ekonomikaga
mamlekettiii aralasiw darejesi, Orayliq bank ham mamlekettih
byudjet - sahq siyasati ham t.b. baylamsh.
Deviz siyasati. Orayhq banktin deviz siyasati qatnastagi sirt el
vaiyuta mugdanna tasir etiw arqah vaiyuta kursina tasir korsetiw,
sonday-aq, shet el valyutasmdagi aktivler turaqhgm tamiyinlewge
qaratiladi.
Vaiyuta intervensiyasi. Orayliq banktin deviz siyasatmin en ken
tarqalgan formasi, vaiyuta intervensiyasi bolip esaplanadi.
Orayhq banktin milliy vaiyuta kursina tasir etiw maqsetinde
vaiyuta bazannda shet el valyutalann satip ahw yaki satiwga
vaiyuta intervensiyasi delinedi.
Hazirgi dawirde vaiyuta intervenciyasman gozlengen maqset
vaiyuta kursmin qisqa waqit arahgmda, kutilmegenda juzege
keletugm keskin terbelislerge toqtam beriw bolip esaplanadi.
Orayhq bankler vaiyuta kursin qalegen darejede ozgertiw
140
mumkinshiligine iye emes, sebebi olar vaiyuta bazarlannda
kommerciyahq bankleri menen basekilese almaydi. Sebebi,
kommerciyahq bankleri har jih ulken mugdardagi qadagalawdi
vaiyuta kursmin ozgeriwin shamalaw, vaiyuta risklerin basqanw
maqsetlerine sariplaydi. Bunih ustine, Orayhq bankler
kommerciyahq duzilmelerine xizmet korsetpeydi. Sol sebepli,
vaiyuta intervenciyasman maqset, vaiyuta kursmin keskin
terbelisleri aqibetlerin jumsartiw bolip esaplanadi.
Devalvaciya - milliy valyutamn shet el valyutalarina yaki xahq
arahq esap-sanaq pul birliklerine sahstirmali qadirinin tusiwi.
Yagmy, hazirgi waqitta 1 USD=320Q UZS bolsa, belgili bir
muddet, maselen 6 aydan son 1 USD=3300 UZS boliwi, milliy
valyutamn sirt el valyutaga sahstirmali devalvaciyasi bolip
esaplanadi.
Devalvaciyamn kelip shigiwina sebep bolip, inflyaciyamn
kusheyiwi ham mamlekette tolem balansmm unamsiz qaldiqqa iye
boliwi bolip esaplanadi.
Devalvaciya siyasatin mamlekette tolem balansi jamanlasqanda
ham mamleketke import agimi sezilerli darejede kobeygende
amelde qollaw ekonomikaga paydah tasir etedi.
Demek, devalvaciyam qollaw shart-sharayati juzege kelgende,
om darhal amelge asmw zarur, bolmasa jasalma turde kurstin qatan
uslap tunliwi, putkil ekonomikaga sezilerli darejede ziyan jetkiziwi
mumkin.
Revalvaciya - milliy valyutamn shet el valyutalarina yaki esap-
sanaq pul birliklerine sahstirmali qadirinin asiwi. Revalvaciya
qadiri kushli valyutalarga sahstirmali qollamladi.
Inflyaciyamn juda tomen darejede boliwi, uzaq waqit
dawammda mamlekette tolem balansmm aktiv boliwi jane milliy
firma ham kompaniyalardin jahan sawda bazannda basekilesliginin
artiwi, revalvaciyam keltirip shigaradi. Revalvaciya devalvaciyaga
sahstirmali jahan ameliyatmda kemirek qollamladi.
Adette, valyutahq sheklewler degende, shet el valyutasi jane
vaiyuta qimbathqlan menen bolatugin operaciyalarga mamleket
tarepinen sheklewlerdi engiziwge aytiladi. Hazirgi waqitta, derlik
barhq rawajlangan mamleketlerde valyutahq sheklewler tohq ahp
141
taslangan, ayinmlannda bolsa, onin halsiz korinisin baqlaw
mumkin. Maselen, Ulh Britaniyada 1979-jildan berli valyutahq
sheklewler tohq joq.
Valyutahq sheklewler mamleketler aymaginan altm ham
valyuta qimbathqlari shigip ketiwinin aldin ahwda, usi tiykarda,
shet el valyutalarma bolgan talapti tartipke sahw maqsetinde
qollamladi.
Mamleketlerde valyuta kursi rejimin tanlaw, onm shartlerine
amel qihw ham valyuta siyasatimh bir korinisi bohp esaplanadi.
XVF tarepinen valyuta kursi rejimleri agza mamleketlerdin
ameldegi valyuta tartibinen kelip shiqqan jagdayda
klassifikaciyalangan bohp, onm 8 turi atap otilgen.
1. Oz aldma mzamh tolem quralma iye bolmagan valyuta re-
jimleri (Exchange arrangemenc with no separate liiyel tender).
2. Valyuta basqarmasi rejimleri (Currency board arrangemenc).
Bunday monetar rejimde mamleket monetar orgam tarepinen milliy
valyutam qatan belgilengen almasiw kursmda belgili sirt el
valyutaga ayirbaslaw minnetlemesi mzam menen belgilep qoyiladi.
Bunday rejimde milliy valyuta emissiyasma, aylanisqa shiganhp
atirgan valyuta sirt el valyutalar menen tohq tamiyinlengende gana
ruxsat beriledi.
3. Dasturli qatan baylap qoyiw rejimleri (Conventional fixed
peg arranemenc). Mamleket 6z valyutasm basqa mamleket
valyutasma yaki valyutalar sebetine +/- 1% ke yaki onnan kem
marja (panq) shehberinde baylap qoyadi. Adette, valyuta sebetine
kiritilgen valyutalar mamlekettin tiykargi sawda sheriklerine tiyisli
boladi. Valyutalardin sebettegi awirhgi bolsa, sawda, xizmetler
ham kapital agimmin geografiyahq boliniwine tiykarlanadi.
Monetar organ qatan belgilengen valyuta paritetin valyuta
siyasatmm turli qurallan jardeminde tartipke sahp turadi.
4. Gorizontal shegaralar shehberinde baylangan valyuta
kurslan (Pegged exchange rates within horizonlaganl bands).
Valyuta qum qatari belgilengen orayhq kurs atirapmda +/- l%ten
kobirek malim terbelis marjasi shenberinde uslap tunladi yaki
valyuta kursinm maksimal ham minimal qum ortasmdagi panq
2%ten asiwina jol qoyiladi. Qarezsiz monetar siyasatm amelge
142
asmw mumkinshiligi valyuta kursinm terbelis diapazoni kenligine
baylanisli ttrde sheklenedi.
5. Ormelewshi baylangan valyuta kurslan (Crawling pegs).
Valyuta waqti-waqti menen belgilengen stavkada kishi mugdarda
(adette, onm absolyut qum orayhq kursqa sahstirmah l%ten kishi)
ozgeredi yaki tanlamali mugdarli indikatorlardagi ozgerislerge
juwap turinde muwapiqlastmliwi nazerde tutiladi. Bunda tanlamali
mugdarli indikator sipatmda iri sawda sherigi esaplangan
mamleketlerdegi inflyaciyahq target ham kutiletugm inflyaciya
ortasmdagi panqlar, tarixiy inflyaciyahq panqlar ahmwi mumkin.
Ormelewshi stavkasi inflyaciya ham basqa indikatorlardan kelip
shigip yaki awelden jariyalangan qatan stavkada yaki bolmasa
keleshektegi inflyaciyahq panqlardan tomen stavkada ornatihwi
mumkin.
6. Ormelewshi shegarali valyuta kurslan (Exchange rates
within crawling bands). Bui rejimde ormelewshi baylangan valyuta
kurslanna uqsas bohp, biraq onda valyuta kursi orayhq stavkadan
keminde +/- 1% belgili terbelis parqi shenberinde uslap tunladi
yaki valyuta kursinm maksimal ham minimal qum ortasmdagi
panq 2%ten asiwma jol qoyiladi.
7. Awelden amqlanatugin valyuta kursi korinisine iye
bolmagan basqarilatugm juziw rejimi (Managed floatih with no
predetermined path for the exchange rate).
8. Erkin juziw (Independently floating). Valyuta kursi valyuta
bazannda talap ham usirns tiykarmda qaliplesedi.
Mamlekette valyuta siyasatm aim banwda bir qatar
ekonomikahq teoriyalarga tiykarlanadi. Tiykannan, olardm
tiykargilan sipatmda tomendegilerdi atap otiw mumkin.
1. Marshall - Lerner sharti (ingl. Marshall - Lerner condition,
ekonomist ahmlar Alfred Marshall ham Abba Lerner atlari menen
baylanisli) - xahq arahq ekonomikada eksport ham import
ortasmdagi panqti milliy valyutanm basqa sirt el valyutaga
sahstirmah kurstm ozgeriwi esabman juzege keliwin, yagmy milliy
valyuta qadirin basqa sirt el valyutaga sahstirmah paseyiwi yaki
devalvaciyasi sawda (agimdagi operaciyalar) balansinda eksport
operaciyalardi xoshametlep, paydah qaldiq qaliplesiwine sebep
143
bohwin belgileydi. Bui shart orinlamwi ushm shet ellikler
tarepinen eksportqa bolgan talap yiliwshiligi
19
ham mamleket
tutmiwshilarinm importqa bolgan talap yiliwshiligi jiymdisi 1 den
ulken qunga iye bohwi zarar. Yagniy:
e
x
e;> 1
Bui jerde, e
x
- eksportqa bolgan sirtqi talap yiliwshiligi; e; -
importqa bolgan ishki talap yiliwshiligi.
Keyin ala, 1937-jilda Y.Tinbergen «Biznes cikli mashqalalarma
ekonometrikahq qatnas» ath ilimiy jumismda, import ham eksport
yiliwshiliginin jiyindisi derlik jagdaylarda 1 den kishi boliwm
korsetip berdi. Basqasha aytganda, Marshall-Lerner shartleri
ameliyatta bazi da ormlanbaydi ham qisqa muddetli waqit
arahgmda devalvaciya mamlekette sawda balansmm jaqsilamwma
aim kelmeydi. Valyuta qadirinin paseyiwi, ten salmaqliqtin
tikleniwin sezilersiz darejede xoshametlewi mumkin.
2. J - iymek sizigi. Milliy valyutaga sahstirmali devalvaciya
qollamlgannan son, sawda balansi jagdaymm jaqsilaniwi ushm
belgili dawirli arahq talap etiledi. Empirikahq jaqtan real
devalvaciya qisqa muddetli dawirli arahqta agimdagi esap balansi
jagdaymm jamanlasiwma alip keledi ham bir neshe (adette 3-12)
ay otkennen son, kerisinshe onm jagdaym jaqsilaydi. Agimdagi
esap bet ozgeriwinin sol dawirli arahgi J (ji) - iymek sizigi dep
ataladi. Sebebi, real devalvaciyadan son, sawdagerler bazarda
mamlekettin eksport tovarlarga sahstirmali qolay baseki sharayati
payda bolganhgin anlaganga deyin belgili waqit kerek boladi.
Arahq ham til mashqalalan sebepli bazar qatnasiwshilanna
maghwmat kesh jetip bariwi sebepli jergilikli bazarlarga
sahstirmali xahq arahq bazarlarda kobirek waqit talap etiledi.
3. Imkaniyatsiz ushlik yaki trilemma (ingl. Impossible trinity
(trilemma)). Mamleket valyuta siyasati natiyjesinde sheshiletugm
ush tiykargi waziypa, yagmy valyuta kursi turaqhgm tamiyinlew
(qatah belgilengen valyuta kurslari rejimi), tohq finanshq
integraciyaga erisiw (ashiq kapital bazarlan), monetar organlar
valyuta siyasatmda garezsizlik (pul-kredit ham byudjet-sahq
19
Talap yiliwshiligi onim bahasmiri birbirlikke (yaki l%ke) artiwi tutmiw talabm
neshe birlikke (procentke) ozgertiwi menen aniqlanadi.
144
siyasati garezsizligi)ti saqlawdi bir waqitta ormlawdm imkaniyati
joqhgi «Imkaniyatsiz ushlik» teoriyasmda 6z sawleleniwin tabadi.
4. Mandell - Fleming modeli. Ashiq ekonomikanin
makroekonomikaliq modeli bohp, ekonomikahq siyasattagi
paradoksal jagdaydi korsetedi. Tiykannan, qatah belgilengen
valyuta kurslari sharayatmda pul-kredit siyasati, juziwshi valyuta
kurslari rejimi sharayatmda bolsa, fiskal siyasat natiyjesiz boladi.
Bui bolsa, har qanday valyuta kurslari rejimi sharayatmda belgili
bir maqsetke erisiw ushm ekonomikani mamleket tarepinen
tartipke sahwdm turli usillan kompleksinen paydalaniw maqsetke
muwapiqhgm korsetedi.
Basqasha qihp aytqanda, Mandell - Fleming modeli bar LM-IS
modeline sirt el valyuta bazari ham kapital agimlarm kiritiliwin
nazerde tutadi ham tomendegi uluwmahq juwmaqqa alip keledi:
eger xahq arahq kapital agiminin yiliwshiligi juda joqan bolsa,
qatan belgilengen valyuta kurslari da monetar garezsiz bir-birine
saykes kelmeydi, yagniy birinin bohwi ekinshisin biykar etedi
20
(yaki imkaniyatsiz shartinin tastiyigi). Usi model optimal valyuta
zonalan ham imkaniyatsiz ushlik teoriyasina tiykar salip berdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |