“Metrologiya, standartlashtirish va sertifikatlash asoslari”

Xalqaro birliklar tizimining kogerent hosilaviy birliklarini tuzish qoidalari
Xalqaro birliklar tizimining kogerent hosilaviy birliklari (keyinchalik hosilaviy birliklar) 
odatda kattaliklarni bog‘laydigan sonli kkoeffitsienti 1 ga teng bo‘lgan oddiy tenglamalar 
(aniqlaydigan 
tenglamalar) 
orqali 
tuziladi. 
Hosilaviy 
birliklarni 
hosil 
qilish 
kattaliklarni 
bog‘laydigan tenglamalarda kattaliklar belgilarini SI birliklarining belgilari bilan almashtirish orqali 
amalga oshiriladi. 
Misol - Tezlik birligi mo‘g‘pu chiziqli va bir tekis harakatlanuvchi 
 
,
t
s
v

 
bu erda 
v - 
tezlik;
s -o‘tilgan yo‘lning uzunligi; 
t - moddiy nuqtaning harakatdagi vaqti. 
S va t o‘rniga ularning SI birliklari qo‘yilsa, quyidagi tenglama chiqadi:
[v]q[s]G‘[t]q1 mG‘s 
 
Binobarin, SI tizimida tezlik birligi sekundiga metr. U, 1 s vaqtda nuqta 1 m masofaga 
siljiydigan to‘g‘richiziqli va bir tekis harakatlanuvchi moddiy nuqtaning tezligiga geng. 
Agar bog‘lanish tenglamasi 1 dan farqqiluvchi son kkoeffitsientga ega bo‘lsa, unda SI 
kogerent hosila birliginihosil qilish uchun, SI birliklarining shunday son qiymatlari tanlab olinadiki, 
uni o‘ng qismidagi kkoeffitsientga ko‘paytirilishi natijasida umumiy son qiymatibirga teng bo‘lishi 
kerak. 
Misol - Agar energiya birligini hosil qilishuchun 
2
2
1
mv
E

tenglama ishlatilsa
,
 
bu erda E- kinetik energiya; 
t - moddiy nuqta massasi; 
v-moddiy nuqtaning harakatlanish tezligi,

---

22 
u xolda SI tizimidagi kogerent energiyasining birligini hosil qilish uchun quyidagi 
tenglamadan foydalaniladi.
J
I
m
N
1
m
s
/
m
kg
1
)
s
/
m
1
)(
kg
2
(
)
2
1
(
)
]
v
[
]
m
[
2
(
)
2
1
(
]
E
[
2
2
2












 yoki
J
I
m
N
1
m
s
/
m
kg
1
)
s
/
m
2
)(
kg
1
(
2
1
])
v
[
2
](
m
[
2
1
]
E
[
2
2
2









Shunday qilib, SI tizimida energiya birligi joul bo‘ladi (nyuton metrga teng). Ko‘rsatilgan 
misollarda u massasi 2 kg va harakat tezligi - 1 mG‘s yoki massasi 1 kg va harakat tezligi - 
2
mG‘sharakatlanuvchi jismning kinetik energiyasiga teng.