|
никоҳсиз
(
никоқ
),
хавфсиз
(
хавф
),
далилсиз
(
далил
),
жарангсиз
(
жаранг
),
қуролсиз
(
қурол
) ва ҳ.к.;
б) дастлабки асоснинг оз миқдордалигини кўрсатади:
жирсиз
(
жир
),
тузсиз
(
туз
),
сувсиз
(сув ) ва ҳ.к.
- чан
аффиксли сўз ясовчи модель
–чан
қўшимчали ушбу каммаҳсул модель туб ҳамда феъллардан
ясалган от туркумли сўзлардан “қатъий равишда намоён бўлувчи фазилат,
характер белгиси ва мойиллик”ни ифодалайдаган терминларни ҳосил қилади
:
яшовчан
(
яшов
),
ўзгарувчан
(
ўзгарув
),
сезувчан
(
сезув
),
учувчан
( кимё.
учув
),
эрувчан
(
эрув
),
кўринувчан
(
ҳарб.кўринув
),
товланувчан
(
товланув
),
сочилувчан
(
физ
.
сочилув
),
эгилувчан
(
эгилув
) ва ҳ.к.
– чил аффиксли сўз ясовчи модель
-чан
қўшимчасининг фонетик тури бўлмиш каммаҳсул –чил
аффиксли сўз ясовчи бу модель бирор нарсага бўлган “мойиллик,
берилганлик” маъносини англатувчи чегараланган миқдордаги терминларни
ясашда қатнашади:
дардчил
(
дард
),
изчил
(
из
),
халқчил
(
халқ
),
эпчил
(
эп
) ва
ҳ.к.
– симон аффиксли сўз ясовчи модель
Мазкур модель ҳозирги ўзбек тили зоология ҳамда биология
65
терминлари тизимида ўхшашлик, бир хиллик маъносини ифодаловчи
нисбатан салмоқли миқдордаги лексемаларни ҳосил қилишда ўз ифодасини
топган.
–симон
аффиксли сифат-терминлар маъно жиҳатидан рус тилидаги
иккинчи
компоненти
«...подобный»,
«…образный»,
«видный»
элементларидан ташкил топган қўшма сифатларга мувофиқ келиб, бошқа
терминологик тизмларда ҳам фаол ишлатилиши билан ажралиб туради:
ивасасимон (кит
) («кит) ивасевый»; «сейвал»),
одамсимон
(
одам
),
тумшуқсимон
(
тумшуқ
),
занжирсимон
(
биол.занжир
),
қисқичбақасимон
(
қисқичбақа
),
китсимон
(
кит),
кротсимон
(кўрсичқонлар)
(крот),
ўргимчаксимон
(
ўргимчак
),
маймунсимон
(
маймун
),
ишкомсимон
(
махс.
. (
ишком
), б
аргсимон
(
мед.
барг
),
газсимон
(
газ
),
қалқонсимон
(
анат
.
қалқон
)
ва ҳ.к.
– аро
сўз - аффиксли сўз ясовчи модель
Асл туркийча –аро (“промежуток”) сўз - аффиксли ушбу
сермаҳсул модель илмий ва техникавий соҳага хос терминларни ясашда фаол
иштирок этади: :
халқаро
(
халқ
),
қитъалараро
(
ҳарб.
қитъа
),
планеталараро
(планета),
фанлараро
(
фан
), миллатлараро (
миллат)
,
хўжаликлараро
(
хўжалик
),
ҳужайралараро
(
биол.
ҳужайра
),
қобирғалараро
(
тиб.қобирға
),
турлараро (биол
.
тур
),
зоналараро
(
зона
),
банклараро
(
банк
)
ва ҳ.к.
бе- префиксли сўз ясовчи модель
Келиб чиқиши жиҳатидан форс - тожик тилига хос бе- префиксли
ушбу каммаҳсул модель асосдан англашилган сифат, фазилатнинг мавжуд
эмаслиги, йўқлигини ифодалайди:
бетараф
(
тараф
«сторона»),
бевосита
(
ҳарб.
восита
),
бегуноҳ
(
гуноҳ
),бехатар(хатар ) ва ҳ.к.
но-
префиксли сўз ясовчи модель
Форс-тожик тилидан анча барвақт ўзбек адабий тилга кириб келган
бе-
олд қўшимчали мазкур каммаҳсул модель иштирокида инкор маъносини
билдирувчи сифат-терминлар ясалади:
номамаҳфий
(
маҳфий
), н
оқонуний
(«незаконный», (
қонун
),
номаълум
(
ҳарб
.
маълум
),
нодавлат
(
давлат
),
нотижорат
(
тижорат
),
ноаниқ
(л
ингв
.
аниқ
),
ночизиқли
(
чизиқли
),
норасмий
(
расмий
),
ностандарт
(
стандарт
),
ноконтакт
(
контакт
),
нобиологик ( биологик ), нокристаллилик (кристаллилик ) ва ҳ.к.
сер-
префиксли сўз ясовчи модель
Форсча – тожикча
сер
– префиксли бу маҳсулдор модель от сўз
туркумли сўзлардан асосда воқеланган мўл-кўллик маъносини ифодаловчи
сифат-терминларни юзага чиқаради:
серсув
(
сув
),
сергўшт
(
гўшт
),
серёмғир
(
ёмғир
),
сердаромад
(
даромад
),
серилдиз
(
илдиз
) ,
серкепак
(
кепак
),
серсут
(
сут
),
сертола
(
тола
),
серчиқит
(
чиқит
),
сермаҳсул
(
маҳсул
),
серунум
66
(унум ) ва ҳ.к.
Сер –
префиксли моделнинг нафақат соф ўзбекча (туркийча) шунингдек,
форсча-тожикча, арабча ва русча-байналмилал лексик бирликлардан ҳам
сифат-терминлар ясашини алоҳида таъкидлаш керак бўлади.
кам
- префиксоидли сўз ясовчи модель
Кам-
ўзбек тили грамматикасига тегишли баъзи бир асарларда
қўшма сифатларнинг биринчи компоненти тарзида баҳоланса, бошқа
бирларида эса префиксоид сифатида белгиланади.
Илмий терминологияда анча маҳсулдор ҳамда фаол ҳисобланувчи
кам-
префиксоиди қатнашган модель бошланғич асосдан англашилган
миқдорнинг озлиги маъносини ифодаловчи сифат-терминларни ясайди:
камқон
(
қон
),
камсут
(
сут
),
камсув
(
сув
),
камҳосил
(ҳ
осил
),
камдаромад
(
даромад
),
камхарж, камхаражат
(
харж, харажат
),
камқувват
(
қувват
),
камчиқим
(
чиқим
),
каммаҳсул (маҳсул )
ва ҳ.к.
– (в) ий аффиксли сўз ясовчи модель
Араб тилидан ўзлашган
- (в) ий
аффиксли модель от туркумидан
сифат-терминларни ясаш учун хизмат қилади.
-(в) ий
аффиксли модель унли фонемелар билан тугаган отлардан
тубандаги терминларни ҳосил қилади:
конституциявий
(
конституция
),
ядровий
(
ядро
),
кимёвий
(
кимё
),
физикавий
(
физика
),
маъновий (маъно
),
фуқаровий
(
фуқаро
),
самовий
(
само
),
коллизиявий
(
коллизия)
ва ҳ.к.
Ундош фонема билан тугаган отлардан нисбий сифат-терминлар
ясайди:
миқдорий
(
миқдор
),
маъмурий
(
маъмур
), ҳарбий (
ҳарб
),
тиббий
(
тиб(б
),
қонуний
(
қонун
),
интизомий
(
интизом
), иқтисодий (иқтисод ) ва ҳ.к.
-(в)ий аффикси қўшилиши натижасида
–а, -ат
билан тугайдиган
арабча отлар ушбу қўшимчларини тушириб қолдиради:
миллий
(
миллат
),
сиёсий
(
сиёсат
),
ижтимои
й (
ижтимоиёт
),
моддий
(
модда
),
маънавий
(
маънавият
),
интизомий
(интизом ),
маърифий (
(
маърифат
) ва ҳ.к.
Юқорида келтирилган ашёвий мисоллар ўтган асрнинг 60-йилларида
каммаҳсул деб топилган
–(в)ий
аффиксининг (Кононов 1960;152) ҳозирги
вақтга келиб нисбатан унумли аффиксга айланганлигидан далолат беради.
Назорат саволлари
1.
Ўзбек тили илмий терминларининг нечта тури мавжуд?
2.
Ўзбек тили материаллари асосида пайдо бўлган терминлар нечта
гуруҳга оид?
67
3.
Истиқлолдан кейин илм-фан тилининг тараққиётида “Давлат тили
ҳақида”ги Қонуннинг роли борми?
4.
Тилнинг луғат таркиби қанча мустақил қатламдан ташкил топади?
5.
Х1-Х1У асрларда ишлатилган ИС терминларнинг ҳозирги қардош
туркий тилларда қўлланиш даражаси қандай?
6.
Ҳозирги ўзбек тили ҳарбий терминологияси тизимида УП-Х1Х
асрларга оид истилоҳлар сақланиб қолганми?
7.
Ўзбек тили дипломатик терминологияси тизимида кўҳна сўзларнинг
улуши қай даражада?
8.
Исмлардан сифат-терминлар ясовчи маҳсулдор қўшимчалар хусусида
мулоҳаза юритинг.
9.
Сифат-термин ясашда ўзлашма қўшимчаларнинг ўрни қай даражада?
10.
–(в)ий қўшимчасининг ҳозирги пайтда термин ясашдаги
иштирокига тўхталинг.
Фойдаланилган адабиётлар
1. Бегматов Э. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг лексик қатлами. -
Тошкент: Фан, 1988.
2. БектемировҲ., Бегматов Э. Мустақиллик даври атамалари.
Тошкент: Фан, 2002.
3. Дадабаев Х.А. Общественно-политическая и социально-
экономическая терминология в тюркоязычных письменных памятниках Х1-
Х1У вв. -Ташкент: Ёзувчи, 1991.
4. Даниленко В.П. Русская терминология. Опыт лингвистического
описания.- М.: Наука, 1977.
5. Дониёров Р. Ўзбек тили техник терминологиясининг айрим
масалалари. Тошкент: Фан, 1977.
Do'stlaringiz bilan baham: |
