Тайёрлаш ва уларнинг малакасини оширишни ташкил этиш бош илмий методик маркази

ал-ҳарф ал-алиф, ал-ҳарф 
ал-бо
тарзида номланган. Бошланиш ҳарфи п ва г бўлган сўзлар б ва к 
бобларига киритилган. Бойи арабиц (б), бойи ажами (п), кофи арабий (к) ва 
кофи ажамий (г) ишоралари бу ҳарфларнинг жарангли ёки жарангсизлигини 
билди ради. Ч ҳарфи билан бошланувчи сўзлар ж бобида ва улар уч нуқтаси 
билан ёзилани учун фонетик қайдсиз келтирилган. 21 бобнинг ҳар бири ўз 
навбатида 3 қисмга бўлинган. Аввлги қисмда биринчи ҳарфи фатҳали, сўнг 
касрали ва боб охирида биринчи ҳарфи даммали сўзлар келади. Қуйидаги 
жадвалда “Абушқа” боблари, уларнинг тартиби ва бобларига кирган сўзлар 
аксини топган: 
Боблар тартиби алиф бо то жим ҳо хо дол ро зо син шин Сўзлар 
сони 560 204 350 122 1 4 61 5 1 165 12 
Боблар тартиби то ғайн фо қоф коф лом мим нун ҳо йо 
Сўзлар сони 3 10 11 187 144 6 45 21 4
138 
Шуни қайд этиш зарурки, луғатда алифбо тартиби қатъий сақланган эмас. 
Масалан, луғат бошланишида сўзларнинг кетма-кетлдиги тубандагича: 
абушқа, абаға, аталди, атқади, атап, атағил, атип
ва ҳ.к. Бу сўзларни 
жойлашти ришда алифе тартиби сақланганда улар 
абаға, абушқа, ат, атап, 
атағил
тартибида келиши лозим бўлар эди.”Абушқа” лексик материални 
қамраб олиши нуқтаи назаридан “Бадое ул-луғат”га нисбатан анча бойлиги 
билан аҳамият касб этади. Луғатда иллюстратив материаллар рубоий бўлса 
тўлалигича, қазалландан эса фақт бир байт келтирилган. 
“Абушқа”дан сўнг икки аср давомидаАлишер Навоий ва мумтоз ўзбек 
адиблари, шоирлари асарларига бағишлаб тузилган луғатлар кўзга 
ташланмайди. Эски ўзбекса-форсича луғатнавислик анъаналарининг ХУШ 
асрдаги ьтараққиёти Мирза Муҳаммад Маҳдийхон номи билан боғлиқ. 
Маҳдийхон Нодиршоҳ(1688-1747)нинг шахсий муншийси ва сарой тарихчи 
сифати фаолият юритган. Стилист ёзувчи, шоир ҳам бўлган Маҳдийхон 
кейинчалик Тахмосп П хизматига кирган. 1748 “Тарихи Нодирий” асарини 
битади. Ордан 11 йил ўтгач,яъни 1759 йилда “Санглох” ни поёнига етказади. 
Луғатнинг мўътабар нусхалари Британия музейи ва Бодлен кутубхонасида 
сақланадию Айни нусхалар асосида 1960 йили Ж.Клосон асарни нашр қилган 
эди. “Санглох” таркиб жиҳатдан Алишер Навоий асарларига тузилган бошқа 
луғатлардан фарқ қилади. Унининг таркибига диққат қаратамиз: Санглох: 
Муқаддима ва Мабони ал-луғат (1б -26а), -луғат (27а-353а) -Тушунилмаган 
сўз ва байтлар- тазйил (353а-367а).Муаллиф луғатнинг киришида Навоий 
асарлари лексикаси ва ибораларининг салобати ва қийин (қаттиқлиги) боис 
китодга “Санглох” (тошлоқ) ном қўйганини айтади. “Бадое ул-луғат”, 
“Абушқа”дан ташқари иккинчи Румий, Фароғий, Надр Али, Мирзо 
Абдулжалил Насрийларнинг бизгача етиб келмаган луғатлари бўлганлиги 
хусусида маълумот беради. 

---

24
Асарниг “Мабони ал-луғат” қисми эски ўзбек тилининг грамматикасига 
бағишланган. Навоий асарларидаги баъзи қийин арабий ва форсий сўз ва 
ибораларни тушунишда луғат сўнггида илова қилинган “Зайл” кўм ак беради. 
Китобнинг асосий луғат қисми 5 жузвга тақсимланган. Жузм(қисм)лар 
китодлар бўлинган. Буларнинг ичига кирган ҳар бир ҳарф мустақил китобни 
ташкил этади. 
Ҳар бир китоб ичига кирган сўзлар биринчи ҳарфларининг ҳаракасига 
кўра аввал мафтуҳот, сўнг м азмумот ва ниҳоят максурот бобларига 
йиғилган. Биринчи ҳарфи алиф, вов ёки йо ҳарфли сўзлар ҳам мазкур боб 
номлари билан номланган. Луғатдан жами 6181 луғат мақоласи ўрин олган. 
Луғат мақолаларининг кенглиги, сўз шаклларини луғат мақола ичида ва 
уларнинг маъноларини мумкин қадар тўла ва мисоллар билан изоҳлаш 
жиҳатидан “Санглох” Навоий асарларига тузилган бошқа луғатлардан беқиёс 
даражада устун туради. Унда араб ва форс лексикографиясининг узоқ 
вақтлар давомида эришган ютуқларининг татбиқини кўрамиз. 
Фатҳали Кожар томонидан тузилган “Луғати атрокия”нинг ҳозирга қадар 
фақат икки қўлёзма нусхаси етиб келган. Бир нусхасини А.Ромаскевич 1914 
йилда Теҳронда сотиб олган. “Ромаскевич нусхаси “деб аталувчи бу нусха 
Салтиков-Шчедрин кутубхонасида 1177 рақми остида сақланмоқда. 
Луғат 4 қисмдан иборат: Муқаддима (1-12 варақлар), Луғат (13-104 
варақлар), “Санглох” муаллифи Маҳдийхон ечиб бера солмаган 12 сўз 
изоҳлари (405-407 варақлар). Луғат жами 28 бобдан иборат бўлиб, 7694 сўзни 
қамраб олган. Бу сўзларнинг учдан бир (3/1) қисми бир ўзакдан ясалган сўз 
шаклларидан иборат. Масалан, 
кўрмак 
феълидан ясалган 
кўрар, кўрасиз, 
кўрдинг, кўргали, кўрган, кўринг, кўрмадук, кўрмасун, кўрмайдур
шулар 
жумласидандир. Луғатда сўзларни алифбе тартибига солишда принцип йўқ: 
асрабан, андақ, абаға, авучлабан, ара, алтун тамға
ва ҳ.к. 
Луғатда нафақат туркийча, шунингдек 429 та арабча, форсча ва 200 
чамаси мўғулча сўзларнинг ҳам маъноси изоҳланган. Муаллиф ажар, улта, 
эдур, байағ, чапун, санатин, қаримчи каби сўзларнинг маъносини 
тушунмаганини айтиб ўтган.