383
26-moddaga muvofiq xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning yillik
moliyaviy hisobotlari manfaatdor banklar, birjalar, investorlar, kreditorlar va
boshqalar uchun oshkora hisoblanadi. Manfaatdor yuridik va jismoniy
shaxslar yillik moliyaviy hisobotlar bilan tanishish va nusxa ko‘chirish
sarflarini to‘lab undan nusxa olish huquqlariga egadirlar.
Ochiq turdagi
aktsiyadorlik jamiyatlari, sug‘urta kompaniyalari,
banklar, fond va tovar birjlari, investitsiya fondlari va boshqa moliya
muassalari har yilgi moliyaviy hisobotini, ularda ko‘rsatilgan ma’lumotlar
to‘g‘riligi auditorlar tomonidan tasdiqlangan, hisobot yili tugaganidan so‘ng
birinchi maygacha e’lon qilishlari shart.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ekt tugatilganida (bankrot, ixtiyoriy ravishda
yoki boshqa asosda tugatilishi) sud yoki boshqa vakolatli organlar tomonidan
bankrot deb e’lon qilingan, yoki tugatish to‘g‘risida
qaror qabul qilingan
sanaga yakuniy moliyaviy hisobot tuzish tartibi 27-moddada belgilangan.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektni tugatishga doir muomalalarni hisobga olish,
tugatish balansi va hisobotni tuzish uchun javobgarlik, tugatish
komissiyasiga yoki amaldagi qonunchilikka muvofiq xo‘jalik yurituvchi
sub’ektning tugatilishini amalga oshiradigan boshqa organga yuklatiladi.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektning aktivlari tugatish balansida tugatish
komissiyasi tomonidan aniqlangan bahoda ya’ni ularni sotish mumkin
bo‘lgan baholarda aks ettiriladi. Umidsiz qarzlar
va zararlar tugatish
balansiga kiritilmaydi.
Tugatilayotgan xo‘jalik yurituvchi sub’ektning majburiyatlari
aniqlashtiriladi va ularni tuzish vaqtiga qadar hisoblangan foizlar bilan birga
qo‘shib tugatish balansida aks ettiriladi.
28-moddaga muvofiq buxgalteriya axborotlari xo‘jalik yurituvchi
sub’ektning ishlab chiqarish, texnologik moliyaviy va boshqa turdagi
faoliyati to‘g‘risidagi axborotlar saqlanganligi sababli maxfiy (tijorat siri)
hisoblanib, ularni oshkor qilish uning manfaatlariga zarar yetkazishi
mumkin. Maxfiy buxgalteriya axborotlarining ro‘yxati va hajmi xo‘jalik
yurituvchi sub’ekt tomonidan aniqlanib, bu
haqda manfaatdor shaxslar
yozma ravishda xabardor qilinadi.
Auditorlar, soliq inspektorlari va buxgalteriya hisobi axborotlarini olish
huquqiga ega boshqa shaxslar qonunchilikda ko‘zda tutilgan hollardan
tashqari, maxfiylikka rioya qilishlari lozim. Sir hisoblangan axborotlarni
oshkor qilish O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligi bilan belgilangan
tartibda javobgarlikka tortiladi.
Qonunning 29-moddasida buxgalteriya hujjatlarini saqlash tartibi
belgilangan. Buxgalteriya hujjatlari yozuvlar, mikrofilmlar xo‘jalik
384
yurituvchi sub’ekt tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Davlat markaziy
arxivi Qoidalarida belgilangan davr (3 yildan kam bo‘lmagan)
davomida
saqlanishi lozim.
Hujjatlashtirish
oldiga
qo‘yiladigan
umumiy
talablar
va
hujjatlashtirishni boshqarish barcha xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar uchun
majburiydir. Qoidalarga muvofiq sub’ekt hujjatlarini tanlanishi, hisobga
olinishi, saqlanishi, ishlov berilishining sifati, uning faoliyatida vujudga
keladigan doimiy saqlanadigan hujjatlarning ishlatilishi, ularni saqlash uchun
o‘z vaqtida arxivga topshirishni ta’minlash lozim.
Manfaatdor shaxslar
belgilangan tartibda nusxa ko‘chirish xarajatlrini to‘lab, zarur hujjatlardan
nusxa olishlari mumkin. Buxgalteriya hujjatlarini olish qonunchilikda
belgilangan tartibda amalga oshiriladi.
30-modda yangidan kiritilgan bo‘lib, unga muvofiq buxgalterlar
umumiy manfaatlarini ifodalash va himoya qilish maqsadida qonun
hujjatlarida belgilangan tartibda buxgalterlarning jamoat birlashmalarini
tuzish huquqiga ega.
Buxgalteriya hisobi milliy standartlariga rioya qilinishi ustidan davlat
va jamoatchilik nazoratini uyg‘unlashtirish, buxgalterlarning
manfaatlarini
himoyalash uchun O‘zbekiston Respublikasi buxgalterlar va auditorlar milliy
assotsiatsiyasi (O‘zBAMA) tashkil etilgan. O‘zBAMA faoliyatining asosiy
maqsadlari:
-
buxgalterlar jamoatchiligi orasida yangicha iqtisodiy tafakkurni
shakllantirish va rivojlantirish;
-
O‘zbekiston Respublikasida buxgalterlar va auditorlar kasbini
rivojlantirish, ularni Buxgalterlar Xalqaro Federatsiyasi(BXF-IFAC) a’zoligi
talablariga javob beradigan Jahon standartlariga yaqinlashtirish;
-
buxgalterlar va auditorlarning kasb faoliyatiga oid himoyasini
ta’minlash;
-
buxgalterlar va auditorlar kasb darajasi va nufuzi to‘g‘risidagi
ma’lumotlar bankini shakllantirish hamda undan foydalanish.
31-moddaga muvofiq buxgalteriya hisobini tashkil etish,
yuritish va
hisobotni tuzish sohasidagi nizolar qonun hujjatlarida belgilangan tartibda
hal etiladi.
Ushbu moddani shunday izohlash mumkin-ki, buxgalteriya hisobini
tashkil etish, yuritish va hisobotni tuzish bilan bog‘liq barcha nizolar,
ularning xususiyatiga ko‘ra O‘zbekiston Respublikasining tegishli qonun
hujjatlarida belgilangan tartibda hal etiladi.
Qonunning yakunlovchi, 32-moddasida buxgalteriya
hisobini tashkil
etish va yuritish uchun mas’ul shaxslar buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi
385
O‘zbekiston Respublikasi qonunlarini buzganlik uchun belgilangan tartibda
javobgarlikka tortilishini belgilaydi.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, soliq va boshqa qonun hujjatlarida
ro‘y bergan o‘zgarishlar buxgalteriya hisobi uslubiyati, moliyaviy hisobotni
tuzish va taqdim qilish tartibiga ta’sir qilmasligi lozim. Ular faqat tegishli
buxgalteriya hisobi standartlari o‘zgarganida o‘zgarishi mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotning jahon hamjamiyati bilan
uyg‘unlashish jarayoni faollashmoqda. Buxgalteriya hisobini isloh qilish
1994 yil qabul qilingan
Do'stlaringiz bilan baham: 
