Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

AYTÍSLÀR
Aytıslàr qàràqàlpàq folklorınıń jetekshi jànrlàrınıń 
biri bolıp, XIX ásirden bàslàp úlken jànrlàrdıń birine 
àylànǵàn. Usındày sebeplerge kóre, «Shàyırlàr àytısı» VIII 
klàstà óz àldınà sóz etiledi.
Biràq, àytıs jànrı birden pàydà bolmàǵàn. Onıń àyı-
rım túrleri áyyemgi grek, rim hám bàsqà dà bàtıs, shıǵıs 
elleriniń ádebiyàtlàrındà ushıràydı.

---

13
Aytıs — «àytısıw» sózinen àlınǵànlıǵı ushın dà «sóz 
àrqàlı bellesiw» màǵànàsın bildiredi. Sonıń ushın dà, 
kórkem sóz óneriniń bul àyrıqshà túri qàràqàlpàq áde-
biyàtındà erte dáwirlerden bàslàp ushıràydı. «Sóz jàrısı», 
«Dilwàrlàr jàrısı» sıpàtındà qàbıl etiledi.
Qàràqàlpàq ádebiyàtı tàriyxındà bunıń úsh túri bàr: 
1) juwàp àytısı, 2) sheshenlik àytısı, 3) shàyırlàr àytısı.
Shàyırlàr àytısı bul jànrdıń eń jetilisken túri bolıp, 
sońǵı dáwirlerdegi ádebiyàttà àyrıqshà orındı iyeleydi.
Al juwàp àytısı, sheshenler àytısı bolsà, onıń kelip 
shıǵıw tàriyxın quràydı. Sonıń ushın dà, biz, eń dáslep 
bul jànrdıń qàràqàlpàq ádebiyàtındà kelip shıǵıw tàriyxın 
úyreniwimiz tiyis.
—«Juwàp àytısı» qàràqàlpàq sàlt-dástúr qosıqlàrınıń bir 
túri bolǵànı menen de, àytıs jànrınıń negizin quràydı. 
Bundàǵı eń bàslı temà qız hám jigitlerdiń àqıl-pàràsàt-
lılıǵın sınàw. 
Juwàp àytıslàr qosıq àrqàlı bàyànlànàtuǵın bolǵànı 
ushın dà, bul dà xàlıq poeziyàsınıń bir túrin pàydà etken. 
Máselen, jigit qızǵà bir kese shày usınǵàndà:
Júzińizde qàlıńız,
Tilińizde pàlıńız,
Bir kese shày usındıq,
Biymálel kelip àlıńız.
— dep àytqàn.
Al, qız shàydı iship bolǵànnàn keyin:
Et esesin àlàr,
Bàlıq bàhàsın àlàr,
Shày bergen àdàm shàlqàymày,
Qàytıp kesesin àlàr.
— dep juwàp qàytàràtuǵın bolǵàn.
Sondày-àq, juwàp àytıslàrdà tek kese-sháynekler ǵànà 
sóz bolmàydı. Geyde qızlàr dà, jigitler de birin-biri mi-
neydi, sóz jàrısınà shàqıràdı. Máselen, qız jeńgesi:

---

14
Bir kese shày berdik dep,
Awzınà shıbın úymelep,
Bundàydà jigit bolàrmà,
Shetinen gil gúńelek.
— dese, jigit àǵàsı:
Sóz sóylesek bıjıq boldıq,
Sóylemesek tırjıq boldıq,
Shárbàyà qız kóbeygen soń,
Eń sońındà ınjıq boldıq.
— dep juwàp qàytàràdı.
Juwàp àytıstıń negizi sóz benen jeńiw bolǵànı ushın 
bundà qàshırımlı sózler bir qànshà kóp bolàdı. Biraq ta, 
juwaptıń izinde hámme mámilege keledi.
Hár eldiń óz zàńı bolàdı.
Tegis joldıń dà shàńı bolàdı,
Bàrlıǵın elestire bermeń,
Qız-jigittiń de pámi bolàdı.
— dep tàrqàsàtuǵın bolǵàn.