|
ASÀN QÀYǴÍ
Kórkem sóz iyesi bolıp, xàlıq àràsınà tàràlıp ketken
Asàn qàyǵınıń biz usı wàqıtqà shekem qàysı dáwirde
jàsàǵàn àdàm ekenin de bilgenimiz joq edi. Biràq, onıń
xàlıqqà jàyılıp ketken hárbir sózin yàdımızdàn shıǵàr-
ǵànımız joq.
Asàn qàyǵı hàqqındà N. Dáwqàràev, Q. Ayımbetov,
I. Sàǵıytov, M. Nurmuxàmmedov hám Q. Màqsetovtıń miy-
netlerinde de ádewir àytılǵàn.
Bul kórnekli àlımlàrdıń pikiri boyınshà dà, «Asan No-
ǵàylı zàmànınıń eń kórnekli filosofı», — dep beriledi.
Asàn qàyǵı hàqqındà màǵlıwmàtlàr belgili Shıǵıs izert-
lewshileri Sh. Wálixànov hám G. P. Potànin miynetlerinde
de bàr. Olàr dà, Asàndı folklorlıq ádebiyàt wákili emes,
bálki tàriyxtà jàsàǵàn jeke àvtor sıpàtındà dálilleydi. De-
172
mek, solày eken, Asànnıń ádebiyàt tàriyxındà dà ornı
bàr. Tàriyxshılàrdıń bergen màǵlıwmàtlàrınà qàràǵàndà, ol
1370-jıllàrı Edil boyındà tuwılǵàn. Qàràqàlpàq, noǵày hám
qàzàq ádebiyàtı tàriyxındà úlken iz qàldırǵàn.
Soppàslı Sıpırà jıràw sıyàqlı, ol dà óz ómirin eki xàn-
nıń turmısı menen bàylànıstıràdı. Birinshisi XV ásirdiń
20-jıllàrındà Qàzànǵà xàn bolǵàn Uluǵ Muhàmmed, ekin-
shisi 1456-jılı quràlǵàn Jánibek xànnıń ordàsı. Bulàrdıń
ekewi de qàzàqlàr menen qàràqàlpàqlàrdı bàsqàrǵàn xànlàr
edi. Sonıń ushın dà, onıń tolǵàwlàrınıń tiykàrı sol dáwir-
diń tàriyxıy wàqıyàlàrı menen bàylànıslı túrde berilgen.
Máselen, ol bir tolǵàwındà Jánibek xànnıń kóp sàlıq
sàlıw siyàsàtınà qàrsı shıǵàdı:
Men àytpàsàm bilmeyseń,
Aytqànımà kónbeyseń.
Jàbıǵıp jàtqàn xàlqıń bàr.
Elińdi gózlep kórmeyseń.
Qımız iship qızınıp,
Qızàràńlàp terleyseń.
Ózińnen bàsqà xàn joqtày,
Elerip nege sóyleyseń.
Xàlqıń qáytip shıdàydı,
Jàǵdàysız kelgen bul iske,
Orınsız kelgen sàlıqtàn,
Ǵáziyneńdi toltırdıń,
Altın menen gúmiske.
Elińe bàxıt dàrırmà,
Edil menen Jàyıqtı,
Jàǵàlàp kóship júriste.
Jánibek xàn 1456-jılı Oyıl boyın jàylàǵàn xàlıqtı Edil
hám Jàyıq dáryàlàrınıń boylàrınà qàrày kóshiredi. Shàrwà-
ǵà beyim bolıp qàlǵàn el diyqànshılıqtıń sırlàrınà onshàmà
túsine àlmàǵàn. Sonıń ushın dà, kópshilik xàlıq Jánibek
xàn siyàsàtınà pútkilley nàràzı bolǵàn. Bul jàǵdàylàr Asàn
qàyǵı tolǵàwlàrındà oǵàdà àyqın súwret-lenedi. Mısàlı:
173
Qırındà kiyik jàylàǵàn,
Suwındà bàlıq oynàǵàn,
Oymàwıttày qàlıń elińniń,
Oyınà kelgen àsın jeytuǵın,
Jemde keńes qılmàdıń,
Jemnen de eldi kóshirdiń...
Oyıl degen oyıńdı,
Otın tàpsàń, toyıńdı,
Oyıldà keńes qılmàdıń,
Oyıldàn eldi kóshirdiń...
Elpeń-elpeń juwırǵàn,
Úpelek shópke semirgen,
Eki gápti qolǵà àlıp,
Erler jortıp kún kórgen,
Qıyàn-kesti Edige,
Eńkeyip keldiń tàr jerge...
Tàriyxıy dereklerge qàràǵàndà dà, Edil menen Jàyıq
àràsı bul wàqıtlàrı diyqànshılıq oràyı edi. Shàrwà xàlıqlàr-
dıń bul jerlerge kóship ótiwi, olàrdıń erkin jàsàwı ushın
dà bir qànshà qıyınshılıqlàrdı pàydà etse kerek. Sonıń
ushın dà, xàlıqtıń màsàq teriwge bàylànıslı bolǵàn. «Eki
qàptı qolǵà àlıp, erler jortıp kún kórgen»,— degen qàtàrlàrı
«Màldıń jiligin jemegen bàsım, endi màsàq terip kún
kóriwge qàràdım»,— degendey bolıp esitiledi. Ol Jánibek
xànǵà qàràtà:
Nálet biziń júriske,
Edil menen Jàyıqtıń,
Birin jàzdà jàylàsàq,
Birin qıstà jàylàysàń.
Al qolıńdı màlàrsàń,
Altın menen gúmiske,
— dep óziniń ókpe-giynesin àytàdı.
Asàndı qàyǵıshıl deymiz. Biràq, onıń qàyǵısı jeke
bàsınıń qàyǵısı emes. Ol xàlıq táǵdirin qàyǵırıw menen
birlikte bàrlıq màqluqàtlàr, zıyànlı jánliklerge shekem jànı
àshıydı. Olàrdıń táǵdirine qàyǵıràdı. Mısàlı:
174
Quyrıǵı joq, jàlı joq,
Qulàn qáytip kún kórer?
Ayàǵı joq, qolı joq,
Jılàn qáytip kún kórer?
Shıbın shıqsà jàz bolıp,
Tàzlàr qáytip kún kórer?
Jàlàń àyàq músápir,
Ǵàzlàr qáytip kún kórer?
Xàn menen biyler qısqàndà,
Xàlıq qáytip kún kórer?
Asàn Qàyǵı, shınındà dà, filosof shàyır. Sebebi, onıń
tolǵàwlàrınıń hárbir qàtàrındà úlken filosofiyàlıq làpız,
tereń oy jàtàdı. Bul qosıq qàtàrlàrın oqıǵàn hárqàndày
àdàmdı oylàndıràdı.
Mısàlı:
Tàzà minsiz hàsıl tàs,
Suw túbinde jàtàdı,
Tàzà minsiz hàsıl sóz,
Oy túbinde jàtàdı.
Suw túbinde jàtqàn tàs.
Jel tolqıtsà shıǵàdı,
Oy túbinde jàtqàn sóz,
Sher tolqıtsà shıǵàdı.
Mine, bul pikirlerdiń ózi-àq onıń ápiwàyı shàyır bol-
màǵànlıǵın kórsetedi.
Sondày-àq, ol hámme nársege de bir pikir menen
qàràp bolmàytuǵının uqtıràdı. Sebebi, onıń pikiri boyınshà
dúnyànıń jàràtılısı hár qıylı. Bir jer tàw, bir jer shól bo-
làtuǵını sıyàqlı, ol jerlerde jàsàwshı àdàmlàr hám jànlı
màqluqàtlàr pútkil hàywànàt dúnyàsı sol jerdiń jàǵdàyınà
iykemlesken. Ol hárqàndày màqluqàtqà ózi jàsàp àtırǵàn
jeri, tábiyàt dúnyàsı qádirli,
— dep esàplàydı.
Mısàlı:
Kólde júrgen qońır ǵàz.
Qır qádirin ne bilsin?
175
Qırdà júrgen tuwàlàq,
Suw qádirin ne bilsin?
Jaman adam jelókpe,
Er qádirin ne bilsin?
Kóship-qonıp kórmegen,
Jer qádirin ne bilsin?
Qos qollàp órmek órmegen,
Aw qádirin ne bilsin?
Shıńlàrǵà shıǵıp kórmegen.
Tàw qádirin ne bilsin?
Asàn eldiń àwızbirshiligi ushın jàn kúydiredi. Ol
eldiń ruwlàrǵà bólinip, tum-tusqà tàrıdày bolıp shàshılıp
ketkenine de qàrsı shıǵàdı, onıń birigip úlken el bolıwı
ushın àt sàlısàdı.
Qullàsı, XV ásirde jasap ótken Asan qàyǵı àytıp ketken
ájàyıp sóz búgingi áwlàdlàrımız ushın dà, úlken tárbiyàlıq
áhmiyetke iye. Ol óz dáwiriniń oyshıl shàyırı bolıwı
menen birlikte, sol dáwirdi ashıq-aydın súwretlegen tereń
filosofiyalıq shıǵarmaların miyràs qàldırdı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
