Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

Sózlikler
piste 
— miywe túri
shámen
— gúl
bàdàm
— miywe túri 
Sàrı jày, sàdàq 
— oq jày
àrsàr
— uwàyımlàw
aqshàm
— túngi wàqıt, keshqurın
àzà
— qıynàlıw 
dóń
— biyik
nàr
— túyeniń jàlǵız órkeshli túri
hàsıl tuqımlı iri túye
láshker
— ásker
bedew
— júyrik àt, jılqı.
 
 Sorawlar hám tapsırmalar:
1. Qızlàr Miywàlını qàlày gúllendiredi?
2. Sárbinàzdıń àqıllılıǵı neden bilinedi?
3. Gúlàyım hám onıń qırq qızı jàw kelgende qàyàqtà edi?
4. Surtàyshà eldi qàlày wàyrànlàdı?
5. Gúlàyımnıń bàtırlıǵın sóylep beriń.
6. Dástannan úzindi yadlań.

---

110
JÀZBÀ ÁDEBIYÀT HÀQQÍNDÀ
TÚSINIK
Hárqàndày ádebiyàt àwızeki hám jàzbà ádebiyàt sıpà-
tındà ràwàjlànàtuǵının biz joqàrıdà àytqànbız. Lekin bulàr-
dıń àtqàràtuǵın xızmeti, ózgesheligi hár qıylı bolıp keledi. 
Bulàrdıń ekewi de xàlıqtıń mádeniy múlki bolǵànı menen 
folklor Ulıwmalıq, yàǵnıy àvtorsız sıpàtqà iye bolsà, jàzbà 
ádebiyàt jeke àvtorlıq sıpàtlàmàlàrǵà iye bolàdı.
Folklor jámáátlik àdebiyàt bolǵànı ushın ondàǵı obràz 
jàsàw usılı, til hám kórkemlik ózgesheliktiń belgileri 
ápiwàyı xàlıqtıń sànà-sezimleri menen bàylànıslı bolıp 
keledi. Ol shıǵàrmàlàrǵà heshkim àvtor sıpàtındà dàwà 
qılà àlmàydı. Eger àvtorlıq dàwà qılınǵàndà dà onıń jàzbà 
nusqàlàrı tàlàp etiledi. Demek, jàzbà ádebiyàt àvtorlıqtàn 
tısqàrı jàzbà nusqànı dà tàlàp etedi.
Sondà jàzbà ádebiyàt degenimiz ne? Jàzbà ádebiyàt 
degenimiz — belgili bir àvtor tárepinen jàzıp qàldırılǵàn, 
onıń kórkemligi hám ideyàlılıǵı tán àlınǵàn shıǵàrmà. 
Bundày àvtorı belgili hám jàzıp qàldırılǵàn shıǵàrmàlàr 
hár xàlıqtıń ádebiyàtındà hár qıylı dáwirlerde pàydà bol-
ǵàn. Máselen, bizde eń dáslep «Qàràqàlpàq ádebiyàtı 
XVIII ásirdegi Jiyen jıràwdàn bàslànǵàn» degen ideyà àlǵà 
súrildi. Sońınàn «Qàràqàlpàq ádebiyàtı XIV ásirdegi Sop-
pàslı Sıpırà jıràwdàn bàslànàdı» degen pikirler pàydà boldı.
Máseleniń ànıǵınà kelgende Soppàslı Sıpırà jıràwdà dà, 
Jiyen jıràwdà dà jàzbà nusqàlàr joq. Al, shıǵàrmàlàrı tek 
ǵànà tolǵàwlàrdàn ibàràt bolıp, àwızeki ádebiyàt úlgisinde 
jàzılǵàn. Sonıń ushın dà, bulàrdı tolıq jàzbà ádebiyàt 
úlgisi dep qàràw qıyın.
Ádebiyàt iliminde jàzbà ádebiyàt ushın úsh tàlàp qoyı-
làdı:
1) shıǵàrmà nusqàsınıń jàzbà túrde sàqlànıwı;
2) avtordıń sàqlànıwı;
3) kórkemlik ózgesheliginiń àyqın súwretleniwi.
Al, XIV— XVIII ásirdegi qàràqàlpàq ádebiyàtındà usı 
úsh tàlàptıń sońǵı ekewi ǵànà kózge tàslànàdı. Sonıń 

---

111
ushın bul dáwir Muxtàr Awezov sıpàtlàǵàndày «Yàrım jàz-
bà ádebiyàtlıq tiykàrlàr» ǵà iye hám folklor menen jàzbà 
ádebiyàt àràsındàǵı «jeke àvtorlı poeziyà» bolıp esàplànàdı.
Qàràqàlpàq jàzbà ádebiyàtınıń tolıq qáliplesken dáwir-
leri XIX ásirdegi Kúnxojà hám Ájiniyàz poeziyàsınàn 
bàslànǵàn.
Hárbir xàlıq ádebiyàtınıń tàriyxın izertlegende óz áde-
biyàtınıń sàǵàlàrın usı ulıwmalàsqàn dáwirlerden izleydi. 
Erte dáwirde pàydà bolǵàn ádebiy esteliklerde házirgi 
kúndegidey túrkiy tilles xàlıqlàr àtàmàlàrı joq. Hátte ol 
ádebiy esteliklerdiń ózgesheligi de búgingi tek bir xàlıqtıń 
tiline jàqın ekenligin sezdire àlmàydı. Sol ushın dà, VI 
ásirde pàydà bolǵàn Orxon-Enisey estelikleri bàrlıq túrkiy 
xàlıqlàr ushın ortàq hám túrkiy ádebiyàtlàrdıń sàǵàsı bolıp 
esàplànàdı. 
T
úrkiy xàlıqlàrınà ortàq bolǵàn ádebiyàt tàp 
XIV ásirge shekem dàwàm etedi. XIV ásirden bàslàp kóp 
ǵànà túrkiy xàlıqlàr búgingi kúngi àtàmàsı menen àtàlà 
bàslàdı. 
Jàzbà estelikler qàtàrınà «Orxon-Enisey jàzıwlàrı» (VI 
ásir), «Qorqıt àtà» kitàbı (IX ásir), «Oǵuznàmà» (IX 
ásir) kiredi. Sebebi bul estelikler jàzılıp qàlǵànı menen 
de, olàrdıń àvtorlàrı hàqqındà belgili pikir àytıw qıyın. 
Sebebi, bul jàzbà esteliklerdiń àvtorlàrı tolıq sàqlànbàǵàn. 
Al «Qorqıt àtà» kitàbı bolsà, ózi pàydà bolǵànnàn jeti 
ásir, keyin XVI ásirde xàtqà túsken. Bul kitàptı Qorqıt 
àtànıń óziniń jàzǵànı hàqqındà tolıq dáliller joq.
Sol ushın dà, túrkiy xàlıqlàrınıń jàzbà ádebiyàtı X— 
XI ásirdegi Xojà Axmet Yàssàwiy hám Yusuf Hàs Hàjib 
miyràslàrınàn bàslànàdı. Bul jàzbà miyràslàrdà dànàlıqtıń 
ullı gilti bàr. Bunı jàslàr oqıp úyrenıwı làzım.