2 O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi

Urug„ning yig„ilgandan keyin yetilishi. 
Urug„ tirik organizm, uning asosiy 
hayotiy omillari - nafas olish, kimyoviy tarkibining o„zgarishi va boshqalar. 
Urug„ning yetilishi uni yig„ib olish, saqlash va tinim davrida ham to„xtamaydi. 
Urug„ni yig„ish davrida u morfologik yyetiladi, lekin hali uni unib chiqish kuchi va 
darajasi past bo„ladi.
Urug„ to„la yetilgan davrida uning hayotchanligi, unib chiqish darajasi 
normal holatga kelishi uchun yig„ishdan keyin ma‟lum davrni, ya‟ni tinim davrini 
o„tishi kerak. Tinim davrining o„tish muddati o„simlik turi va ularning nav 
xususiyatlariga, urug„larning onalik o„simlikda rivojlanish va pishish hamda 
urug„ning yig„ib olingandan so„ng saqlash sharoitiga bog„liq. Bu davrda urug„ 
fiziologak-biokimyoviy jarayonlarni o„tadi, ular to„la yyetiladi va unib chiqish 
xususiyatiga ega bo„ladi. Masalan, tinim davrining muddati makkajo„xori va 
bargak urug„larida bir necha kun, bug„doy, arpa, tariq, no„xat, kungaboqar 
urug„larida 20-40 kun bo„ladi.
Urug„ning pishish davridagi sharoitga qarab ham tinim davri har xil bo„ladi. 
Bu davr salqin va seryog„in bo„lsa, urug„larning tinim davri uzayadi, aksincha, iliq 
va quruq bo„lsa tinim davri qisqaradi. Ma‟lum sharoit ta‟sirida urug„larning 
fiziologik etilishini, ya‟ni tinim davrini tezlashtirish mumkin. Donli o„simliklarni 
yig„ish davrida yog„ingarchilik ko„p bo„lsa hosilni oftobda qizdirib-shamollatish 
natijasida tinim davrini qisqartirish mumkin.
Urug„larning turli xil sifat belgilariga ega bo„lish asoslari:
 
Urug„larning 
har xil bo„lishini ularning morfologik belgilari, kimyoviy va biokimyoviy tarkibi, 
fiziologik holati, ularning tirikligi, unuvchanligi va hosildorligi bo„yicha turli xil 

---

58 
bo„lishiga aytiladi. I.G. Strona (1967) urug„larning turli xil sifat belgilarga ega 
bo„lishini uch xil ekologik, onalik va genetik sabablarga bo„ladi:
1. Urug„larni turli xil sifat belgilariga ega bo„lishida ekologik sharoitning 
ta‟siri beqiyos bo„ladi. O„simlik va urug„larning rivojlanish davrida ekologik 
sharoit ta‟sirida har xil urug„lar paydo bo„ladi. Urug„larning bu sababga ko„ra, har 
xil bo„lishi ta‟sir qilmaydi, lekin ma‟lum bir biologik xususiyatlarning 
rivojlanishiga ta‟sir ko„rsatadi.
Madaniy o„simliklarning o„sishi va rivojlanishi tashqi muhitning har xil 
sharoitida o„tadi. Rivojlanayotgan urug„ barglar orqali fotosintez maxsuli bilan 
ildiz sistemasi orqali oziq moddalar bilan ta‟minlanadi. Ba‟zi omillar urug„ga 
ijobiy, ba‟zilari esa salbiy ta‟sir ko„rsatishi mumkin. Urug„ning sifatiga ta‟sir 
qiladigan asosiy omillardan biri havo harorati hisoblanadi.
E.G. Kizilova ma‟lumotlariga qaraganda, makkajo„xori gullash va urug„ning 
shakllanish davrida 20-22
o
C ga nisbatan 12-14 
o
C urug„larni urug„lik sifati va unib 
chiqish quvvati 3-4% ga pasaytirganligini ko„rsatadi.
Bundan tashqari o„simliklarni o„sish sharoitiga qarab urug„larning kimyoviy 
tarkibi va fermentlarning faolligi ham o„zgaradi. Ob-havo sharoiti o„zgarishi bilan 
urug„lardagi zahira oziq moddalar miqdori ham o„zgaradi. Ayniqsa, urug„ 
shakllanish davrida fasl haroratining oshishi va namlik yetarli bo„lishi urug„da 
oqsil moddasining to„planishiga ijobiy ta‟sir ko„rsatadi. Demak, o„simliklarning 
o„sish va rivojlanishi, ayniqsa, urug„ tugish va shakllanish davridagi ekologik 
sharoiti urug„ sifatiga kuchli ta‟sir ko„rsatadi.
2. Urug„larning har xil bo„lishining ikkinchi sababi, onalik o„simlikning 
rivojlanishida namoyon bo„ladi. Onalik o„simlikda urug„larning har xil joylanishi 
va rivojlanishi, urug„larning har xil oziqlanish va onalik o„simlikni urug„ 
rivojlanishiga har xil ta‟sir ko„rsatishi natijasida kelib chiqadi.
Umuman, bir tup o„simlikda, boshoqda, ro„vakda, so„ta va ko„sakda, 
urug„lar har xil sifatga ega bo„lib, ular morfologik, anatomik, fiziologik, 
biokimyoviy 
ko„rsatkichlari bo„yicha bir-biridan farq qiladi. Madaniy 

---

59 
o„simliklarda gullarning paydo bo„lishi, meva va urug„larning pishishi bir 
o„simlikning o„zida bir vaqtda to„g„ri kelmaydi.
Boshoqli don ekinlarida boshoq o„rta qismidan gullaydi, pastki va yuqorigisi 
kechroq gullaydi. Birinchi yoki oldin hosil bo„lgan urug„lar yirik bo„lib,
 
yuqori 
urug„lik sifatiga ega bo„ladi. Ro„vakli ekinlarda gullash ro„vakning uchki qismidan 
boshlanadi, pastki va yon shoxlarda keyin gullaydi, shuning uchun ro„vakning 
uchki qismidagi gullari yirik va urug„lik sifati yuqori bo„ladi. So„taning o„rta 
qismidagi donlar esa shunday xususiyatga ega bo„ladi.
Toshkent davlat agrar universitetida o„tkazilgan tajribalar natijasiga ko„ra, 
jo„xorining gul to„plamidagi urug„larning sifati har xil bo„lganligini quyidagi 
jadvaldan ko„rish mumkin.