Axborot texnologiyalari, tarmoqlar va telekommunikatsiyalar

IOT DA KAM KUCHLI TARMOQLARINI BOSHQARISH 
PROTOKOLLARI 
Otamuratov H. 
TATU Urganch filiali 
 
Annotatsiya
. Bu maqolada IoT da past quvvatli tarmoqlarni boshqarish 
pratokollorini mashtablashtirish, xatolarga bardoshlilik, energiya tejamkorligi va 
xavfsizlik xususiyatlari bo‘yicha bir-biri bilan taqqoslangan. Narsalar internetining 
salbiy va ijobiy tomonlari ham yoritib o‘tilgan. Bular to‘grisidaa tushunchlar 
keltirilgan. Qurilmalarni masofadan boshqarish protokollari LWM2M, CoMI, 
NETCONF light va 6LowPAN-SNMP to‘g‘risida ham ma’lumotlar keltirilgan. 
Kalit so‘zlar
: RFID teglar, sensor, actuator, monitoring, logistika, ICS 
tizimi, SCADA tizimi, CPS tizimi, CPSS tizimi, LWM2M protokoli, CoMI 
protokoli, NETCONF light protokoli, 6LowPAN-SNMP protokoli. 
Internet insoniyat tsivilizatsiyasining haqiqiy yutug‘iga aylandi. Uning 
yordami bilan iqtisodiyot va ijtimoiy hayotda ko‘plab yangi yo‘nalishlar paydo 
bo‘ldi. Ulardan biri narsalarning Internetidir. So‘zlardan anglash mumkinki, o‘zaro 
ta’sirning asosiy ob’ekti tarmoqqa kirish huquqiga ega bo‘lgan narsalardir. Bu 
ko‘p odamlar uchun juda qiyin. Ammo buni "narsalar tarmog‘i" deb tushunish 
kerak. Agar biz "narsalar interneti" haqida ko‘p gapiradigan bo‘lsak, demak bu 
raqamli va analog olamlarning kombinatsiyasi mavjud bo‘lgan makon 
tushunchasini anglatadi. Narsalar interneti nima ekanligini va kelajakda qanday 
qulayliklar yaratishi mumkinligini allaqachon ko‘rib chiqdik. Ayni paytda u ikkita 
texnologiyagadan iborat. 
Ob’ektni tanib olishning radiochastota usuli, bunda radio signallardan 
foydalangan holda mavjud ma’lumotlar yoziladi va o‘qiladi. Ular transponderlarda 
saqlanadi. Ushbu texnologiya ba’zi bir ob’ektlarning harakatini kuzatish uchun 

---

International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND 
TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2022 Urgench, 2022y April 29-30 
412 
juda mos keladi va u o‘z miqdordagi ma’lumotni olishda ham juda zo‘r ishlaydi. 
Bunday holda, misol keltirish mumkin: muzlatgichda oziq-ovqat bor. 
Mahsulotlarda maxsus RFID teglari mavjud. Ularning amal qilish muddati tugashi 
bilan biz bu haqda xabar olamiz. Agar muzlatgichda oziq-ovqat etishmayotgan 
bo‘lsa, bu haqda odamga xabarnoma berishingiz mumkin.[2] 
Simsiz sensor tarmoqlari. Bunday holda, biz radio signal yordamida 
birlashtiriladigan ko‘p sonli sensorlar va aktuatorlarning mavjudligini nazarda 
tutamiz. Bunday holda qamrov doirasi bir necha metrdan bir necha kilometrgacha 
bo‘lishi mumkin. Va bularning barchasi tizim elementlari orasidagi xabarlarni 
uzatish orqali amalga oshiriladi. Ushbu qarash allaqachon monitoring, logistika, 
menejment va boshqalar bilan bog‘liq bir qator amaliy vazifalarni hal qilishda 
amalga oshirilgan. 
Hamma narsaning salbiy va ijobiy tamonlari bor. Shuning uchun, Internet 
narsalar texnologiyasi keltiradigan ijobiy narsalarga to‘xtalamiz. Shunday qilib, 
uni amalga oshirish quyidagilarga olib kelishi mumkin: 
•
Ob’ektlar doimo odamni qo‘llab-quvvatlaydi; 
•
davom etayotgan jarayonlarning shaffofligi va natijalarga asosiy e’tibor 
ta’minlanadi; 
•
diqqatning kontsentratsiyasi ishlashga emas, balki kerakli narsalarga bog‘liq. 
Boshqaruv kichik qurilma yordamida amalga oshiriladi, uning rolini hatto 
smartfon ham bajarishi mumkin. 
Ammo shu bilan birga, va shuni unutmaslik kerakki, mumkin bo‘lgan 
xatarlar ham paydo bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, narsalar Internetining 
rivojlanishi bilan, axborot xavfsizligiga jiddiy kirishish kerak bo‘ladi. Bundan 
tashqari, bunday jarayonlar dangasalikka moyil bo‘lganlar uchun salbiy oqibatlarga 
olib kelishi mumkinligini yodda tutish kerak (bunday odamlar sonining ko‘payishi 
ehtimoli ham yuqori deb hisoblanadi). Shuning uchun, yomon tomonlarni 
minimallashtirish va shu bilan birga yaxshilikni ko‘paytirish uchun texnologiyalar 
turli omillarni hisobga olgan holda amalga oshirilishi kerak. 
Uzoq muddatli istiqbolda biz ma’lumotlar bilan ishlashning an’anaviy 
texnologiyalaridan va sanoat nazorati tizimlaridan (ICS) hamda nazoratni 
boshqarish va ma’lumotlarni yig‘ish tizimlaridan (SCADA) iborat yagona 
butunlikni paydo bo‘lishini kutishimiz mumkin. Ehtimol, oxir-oqibat bu kiber- 
jismoniy tizimlar yoki hatto ijtimoiy kiber-jismoniy tizimlar bo‘lishi mumkin. 
Kiber-fizik-tizim (Kiber-fizik-tizim) - bu turli xil tabiiy ob’ektlar, sun’iy 
quyi tizimlar va boshqaruvchilardan iborat bo‘lib, bunday mavjudotni bir butun 
sifatida namoyish etishga imkon beradi. CPS hisoblash va jismoniy resurslar 
o‘rtasida yaqin aloqa va muvofiqlashtirishni ta’minlaydi. CPS doirasi 
robototexnika, transport, energetika, sanoat jarayonlarini boshqarish va yirik 
infratuzilmalarni qamrab oladi. Ijtimoiy kiber-fizik tizimlar Kiber-jismoniy- 
ijtimoiy tizimlar (CPSS) jismoniy, kibernetik va ijtimoiy olamlarni birlashtiradi, 
real vaqt rejimida ularning o‘zaro ta’sirini ta’minlaydi. 
IT va OTni birlashtirish jarayoni nihoyatda murakkab bo‘lib, u turli 
darajalarda, birinchi navbatda Xalqaro Avtomatlashtirish Jamiyati (ISA) va Sanoat 

---

International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND 
TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2022 Urgench, 2022y April 29-30 
413 
Internet Konsortsiumi (IIC) ning ikkita eng yirik standartlar qo‘mitalari o‘rtasidagi 
muhokama qilinadi. 
Marketing darajasida, ommaviy axborot vositalarida IT/OT yaqinlashuviga 
yo‘naltirilgan echimlarga murojaat qilish uchun ko‘pincha sanoat Internet yoki 
narsalarning sanoat interneti (IIoT) ishlatiladi. Ushbu usul ko‘pincha IoT 
hodisasiga haddan tashqari yuqori munosabatni va IoT tamoyillarini sohaga 
o‘tkazishga soddalashgan munosabatini aks ettiradi. 
IIoT-da yanada ko‘proq muammolar bo‘ladi, chunki sanoat mashinalari 
tomonidan ishlab chiqarilgan ma’lumotlar miqdori uy mashinalariga qaraganda 
ko‘proq va xavfsizlik masalalari juda muhimdir. IPv6 (Internet Protocol 6-
versiyasi) yordamida barcha mumkin bo‘lgan qurilmalarga manzil berish IT / OT 
konvergentsiyasi muammolarini hal qilish uchun etarli emas.[3] 
IOT past quvvatli tarmoqlari uchun boshqarish protokollari bu, SDN-ga 
asoslangan frameworklar, Bulutga asoslangan frameworklar, Semantik asosli 
kadrlar ishlari va mashinani o‘rganishga asoslangan frameworklar sanaladi. IOT 
past quvvatli tarmoqlari uchun tarmoqni boshqarish protokollari tarmoq ishini 
yaxshilash uchun kichik resurslardan foydalangan holda aniq ish samaradorligini 
oshirish va optimallashtirish maqsadida ishlab chiqilgan. IOT past quvvatli 
tarmoqlari uchun tarmoqni boshqarish protokollari turli xil adbiyotlarda turlicha. 
Qurilmalarni masofadan boshqarish protokollarga quyidagilar kiradi: LWM2M, 
CoMI, NETCONF light va 6LowPAN-SNMP. 
LWM2M - IoT kam quvvatli qurilmalarini boshqarish uchun ishlab 
chiqilgan mijoz-server protokoli. Ushbu protokol Open Mobile Alliance (OMA) 
tomonidan va IETF xavfsizlik standartlari protokoliga asoslanib ishlab chiqilgan. 
U bir nechta. Ulanish monitoringi, resurslarni kuzatish, proshivka yangilash kabi 
xususiyatlarga ega. In Fig. 4, LWM2M ning yuqori darajadagi arxitekturasiga ega. 
IoT kam quvvatli tarmoqlarni boshqarish protokollarini taqqoslash. 
 
 
 
Tarmoqni boshqarish protokoli 
 
Mas
sh
ta
b
las
h
ti
ri
sh
 
X
at
o
lar
g
a
b
ard
o
sh
li
k
E
n
erg
iy
a 
te
jam
k
o
rl
ig
i 
 
X
av
fs
iz
li
k
6LowPAN-SNMP (Choi et al., 2009 
- 
+ 
+ 
+ 
NETCONF light (Schoenwaelder et al., 
2012) 
- 
+ 
+ 
+ 
LWM2M (Rao et al., 2015) 
- 
+ 
+ 
+ 
CoMI (Veillette et al., 2020) 
- 
+ 
+ 
+ 
 
LWM2M-server tarmoq menejerida qurilmasida joylashsa, LWM2M mijozi 
odatda boshqariladigan qurilmalarda joylashgan bo‘ladi. IOT qurilmasi resurslari 

---

International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND 
TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2022 Urgench, 2022y April 29-30 
414 
ob’ektlarga ajratilgan (IOT qurilmalarining joylashuvi haqida ma’lumot beruvchi 
barcha resurslarni o‘z ichiga olgan joylashuv ob’ekti).[1]