167
Fikrimizcha, mazkur kamchiliklarni bartaraf
etish maqsadida byudjet
tayyorlash tizimini takomillashtirish va uning asosida samarali boshqaruv qarorlari
qabul qilish uchun moslashuvchan byudjetlar tizimini ishlab chiqish va tuzish
uslublarini shakllantirish lozim.
Iqtisodiy adabiyotlarda moslashuvchan byudjetlarni shakllantirish masalasi-
ga katta e'tibor qaratilmoqda. Moslashuvchan byudjetlar tuzishga o‗tishdan
oldin
korxonalarda xarajatlar smetasi korxona boshqaruvining turli bo‗g‗inlari va xarajat
turlari (ustama, ishlab chiqarish, tijorat, ma'muriy) bo‗yicha tuzilgan. Ushbu hisob-
kitoblar ishlab chiqarish va sotishlarning reja hajmi asosida bajarilgan.
Aslida statik byudjet asosida rejalashtirilgan ma'lumotlar bo‗yicha amalda
chetlanishlar yuz berishi tufayli moslashuvchan byudjetlar
ishlab chiqiladi va
ularda byudjet bajarilishi bajarilishining bir necha muqobil variantlari belgilab
beriladi.
Shuni ham ta'kidlab o‗tish joizki, bozor iqtisodiyoti
sharoitida mahsulot
narxlarining o‗zgarishi va mijozlar holatini prognoz qilish murakkab masala
hisoblanadi. Shu sababli byudjetlashtirish
jarayonida sotish hajmi, mablag‗lar va
tayyor mahsulot bahosi bo‗yicha muqobil variantli bir necha omilli byudjetlarni
tuzish ko‗zlangan samaraga erishish imkonini beradi. Biroq,
bunda barcha
omillarning o‗zgarishini inobatga olishning imkoniyati yo‗q, shuning uchun
amaliyotda
bitta omilga, masalan, mahsulot hajmiga qarab o‗zgaradigan
moslashuvchan byudjetni tuzish lozim.
Moslashuvchan byudjet korxonalarning samarali faoliyat yuritishlari uchun
zarur bo‗lgan vazifalarni bajarish bilan bog‗liq bo‗lgan xarajatlarni nazorat qilish
hamda ularga tegishli tuzatishlar kiritib borish vositasi sifatida qo‗llaniladi.
Moslashuvchan byudjet xo‗jalik yurituvchi sub'ektlarning mahsulot
sotishdan olinadigan tushumi (sotish hajmi) bilan xarajatlari o‗rtasidagi
bog‗liqlikdan kelib chiqqan holda tuziladi.
Aslida moslashuvchan byudjetni tuzishdan maqsad-korxonadagi real
sharoitdan kelib chiqib daromadlarni xarajatlar bilan mos kelishi tamoyiliga rioya
qilish, ya'ni mahsulot sotishdan olingan tushum (sotish byudjeti) bo‗yicha reja
168
bajarilmagan taqdirda xarajatlarni oshib ketishiga yo‗l qo‗ymaslikdan iboratdir.
Eng muhimi moslashuvchan byudjetni shakllantirish statik byudjetlarga asoslanishi
kerak.
Ko‗rib chiqilayotgan uslubga asos qilib olingan analitik yondashuv universal
yondashuv hisoblanadi. Har qanday ishlab chiqarish
faoliyati darajasiga oid
umumiy byudjet xarajatlarini aniqlaydigan moslashuvchan byudjetning formulasi
quyidagi ko‗rinishga ega:
Do'stlaringiz bilan baham: