2-mavzu. O‘zbekistonning qadimgi gidrotexnik inshootlari. «Loyqa» dagi dehqonchilik va «Qayr» polizlari

Suvi ko‘za bilan o‘lchangan chashma
. Nurotaning soxibkor dehqonlari, suv 
tanqisligi tufayli, chashma suvidan unumli foydalanish uchun har bir dehqonning 
yer maydoniga qarab suvni vaqt hisobiga taqsimlaganlar . Vaqt belgilashda soat 
bo‘lmagani uchun ular oddiy “suv soati” – ko‘zani kashf etishgan . 
Nurotaning xususiy yer xo‘jaliklarida chashma suvini sotish keng yoyilgan 
bo‘lib, u ham “ko‘za” hisobiga baholangan. “Tarixi Sasimiy” asarida keltirilgan 
ma’lumotlarga qaraganda, bir ko‘za chashma suvining bahosi Buxoro kumush 
tangasida ming tangadan bir yarim ming tangagacha bo‘lgan . Nurotaning keksa 
irrigatorlaridan Kaxxor Xidirovning aytishicha yakka xo‘jalik davrida Nurota 
chashmasining bir ko‘za suvi uchun 60 botmon, ya’ni 480 pud(2) g‘alla berilgan . 
Sug‘orish mavsumida chashma yoki ariqda oqayotgan suvni ko‘za bilan 
o‘lchab, xususiy dehqon xo‘jaliklari o‘rtasida tausimlash, faqat Nurota uchungina 
emas, balki suvga tanqis Kashqadaryo u “mundi”, Jizzaxda “ko‘za” nomlari bilan 
yuritilgan . Bu oddiy suv soati ba’zan chilim qovoqdan ham yasalgan . Shunday 
qilib, ko‘za faqat suv idishigina bo‘lib qolmay, balki sopol ko‘za va chilim 
qovoqlardan yasalgan soddagina “suv soati” bo‘lib, suv taqsimoti mavsumida 
miroblar qo‘lida dehqonlar xakobasini o‘lchab beradigan asbob – vaqtni belgilovchi 
soat bo‘lib xizmat qilgan.
Varq, miftoh va darg‘otlar
. Daryolardan yirik sug‘orish tarmoqlariga suv 
bog‘lab oluvchi bosh to‘g‘onlarning qurishda Amudaryo, Sirdaryo va Chirchiq 
vohalari hamda Farg‘ona va Zarafshon vodiylarda qamish aralash shox-shabbalar 
bog‘lami – fashinalardan juda keng foydalanilgan . Fashinalar Zarafshon vodiysida 

---

“Navala” yoki “Navola”, Sirdaryo va Chirchiq vohalarida “qorabur”, Xorazmda 
“vard” yoki “navard”, Farg‘ona vodiysida esa “o‘lik” nomlari bilan yuritilgan. 
Navardlar silindr shaklida asosan shox-shabba va qamishlardan yasalib 
shoxqatlamlari orasi tosh, shag‘al va chimlar bilan tuldirilgan. Ko‘ndalangiga u uch 
yoki to‘rt yeridan yulgun yoki qamish bog‘lar bilan mahkam siqib bog‘lagan. 
Manbalarda keltirilgan tavsilotlar bo‘yicha navardlarning diameti 1-2 m, bo‘yi 6-8 
m va undan ham uzunroq bo‘lgan. To‘g‘on qurishda navardlar ko‘pchilik kuchi bilan 
dumalatib soxilga olib borilgan. So‘ngra ular birin-ketin daryoga tashlanib, oqim 
bog‘lagan. Xasharchilarning soniga qarab navardlar 5, 10, 20, 30 kishilik bo‘lib, 
og‘irlig 50-60 kg dan 2-3 tonnagacha borgan. Navardlarni yasash, ular vositasida 
yirik daryo shoxoblarini bog‘lab va ularning hajmi to‘g‘risida XIX asrda yashagan 
Xorazm Muarrixi Muhammad Yusuf Bayoniy qiziq bir voqeani xikoya qiladi. 
Xonlikka bo‘ysinishdan bosh tortgan oraliklardan un olish uchun Xeva xoni 
Muhammad Raxim ( 1806-1825 y ),Qo‘ng‘irot shaxrini suvsiz qoldirish maqsadida 
Amudaryoning uchta yirik tarmoqlari Chumonoy, Changlibosu va Tersokor 
o‘zanlarini bog‘lash haqida amri farmon bergan. Sakkiz kun davomida kengligi 200 
kari, chuqurligi 90 gazli Chumonoy, kengligi 180 kari, chuqurligi 60 gazli 
Changibosu hamda kengligi 30 gaz, chuqurligi 6 karili tersokor o‘zanlari 
bog‘langan. Daryo o‘zanlarini bog‘lashda shiddatli oqimga qarshi tashlangan 
navardlarning har birini bo‘yi 60 gaz diametri 20-30 gazga teng bo‘lgan.
XIX asr mobaynida Ok va Qora daryo suv ayirg‘ich to‘g‘oni doimo 
Ziyovuddin begi boshchiligida tiklanar edi. Bu yerda yana shuni ta’kidlash o‘rinliki, 
daryo soxillari bo‘ylab sug‘orish inshootlari joylashgan gildrouzellar qadimdan 
strategik jihatidan ham muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Chunki harbiy yurishlar va 
tashqi dushman xujumlari vaqtida ko‘pincha ulkaning asosiy sug‘orish inshootlari 
buzib tashlanib, aholini suvsiz qoldirish bilan uni o‘ziga buysundirishga harakat 
qilingan. Masalan, xalifalikka qarshi Samarqandda ko‘tarlgan qo‘zg‘olonni bostirish 
uchun 721 yilda Xuroson noibi Xuzayna Darg‘om kanalining bosh to‘g‘oni 
joylashgan Varksarga yurish qiladi. Sug‘diylar to‘g‘on boshi qal’asini jangovorona 
mudofaa etadilar. Xurosonning yana bir volisi Asad Ibn Abdullox ham sayd 
Xuzayna taktikasini qaytaradi. 736 yilda u Varksarga kulga kiritib Dargom kanali 
boshini bog‘lashga o‘rinib kuradi. Buning uchun xatto o‘zi tosh ham tashiydi. Biroq 
bu safar ham chet ellik fotixlar Samarqandni suvsiz qoldirib, kuzgolonni bostirishni 
uddasidan chiqa olmaydilar. Shuning uchun ham Varksar qadimdan mustahkam 
istexkomga aylantirilib, doimo bu yerda kattagina harbiy kuch saqlangan. 
Nasafiynmng yozishicha Varksarni to‘rt ming suvoriy, un ikki ming piyoda 
g‘oziylar muttasil qo‘riqlab turgan .O‘rta asrlarda Varksarda 40 ming aholi 
yashagan. Samarqand hukmdorlar Varksar to‘g‘onini tiklash va uni muttasil nazorat 

---

qilib turish vazifasini ularga yuklagan. Bu xizmatni bajargani uchun Varksarliklar 
yillik dehqonchilik solig‘i xirojdan ozod etilgan.