TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI 2021/ 8 - SON
149
ajablanarli emas. Lekin har doim ham bir qarashda tushunarli bo‗lgan bunday fikr
insonning kundalik hayotida o‗z ifodasini topavermaydi. J.Lokkning ta‘kidlashicha,
o‗zini o‗zi anglash qobiliyati hayotiy tajribadan kelib chiqadi: faqat voyaga
yetganidan keyin va tashqi dunyo haqida bilimlarga ega bo‗lganidan so‗ng, odamlar
―ichida nima bo‗layotgani haqida jiddiy o‗ylay boshlaydilar; va ba‘zilari deyarli
o‗ylamaydilar‖ [4; 283-b.]. Darhaqiqat, falsafada ham, psixologiyada ham o‗zini o‗zi
bilish istagi va qobiliyati an‘anaviy ravishda hech bo‗lmaganda o‗smirlikdan oldin
emas, balki kattalar bilan bog‗liq. Ammo har bir yetuk odam o‗zini o‗zi bilishga
qaratilgan kundalik ichki muloqotni o‗tkazishga moyil emas. Bolalar bundan buyon
hech qanday ehtiyoj sezmaydilar. Keling, o‗sib borayotgan odam uchun o‗zini o‗zi
bilish zarurligini ko‗rsatadigan asoslarni shakllantirishga harakat qilaylik.
O‗zini o‗zi bilish ularning faoliyatini mustaqil tashkil etish uchun zarurdir.
Agar odam faoliyatida qiyinchiliklarga duch kelsa, bu shuni anglatadiki, kerakli
harakatlarni bajarish uchun unga yaxshi o‗zlashtirilgan ko‗nikma va malakalar, yoki
diqqat, sabr-toqat, qat‘iyatlilik va boshqalar yetishmaydi. Ba‘zilar bunday vaziyatda
boshqa ishlardan voz kechishadi, xususan, muammoni hal qilish, yordam yoki
maslahat kutishadi. Boshqalar bahslasha boshlaydilar: nima uchun muammo hal
bo‗lmayapti, uni hal qilish uchun qanday bilim, ko‗nikmalar yetarli emas; ular o‗zlari
bu qiyinchilikni yengishning yo‗llari va usullarini topa oladimi, deb hayron bo‗lishadi
(shartlarni diqqat bilan o‗qing, vaqtingizni oling, sabrli bo‗ling va hokazo).
Shubhasiz, o‗z imkoniyatlarini yaxshi biladigan, qiyin vaziyatlarda o‗z kuch va
qobiliyatiga e‘tibor qaratishga odatlangan, tugallangan va bo‗lajak harakatlarni tahlil
qila oladigan, hayotning har qanday sohasida ancha muvaffaqiyatli va samaraliroq
bo‗ladi.
O‗zini o‗zi bilish xatti-harakatlarning ixtiyoriy o‗zini o‗zi boshqarish
shartidir. I.S.Konning ta‘kidlashicha, xatti-harakatlarini o‗zini o‗zi tartibga solishi,
shaxsning o‗zi haqida ma‘lum ma‘lumotlarga ega bo‗lishini ham nazarda tutadi[3].
Insondagi iroda tashqi yoki ichki to‗siqlarni yengib, biror harakatni amalga oshirish
yoki uni ushlab turish qobiliyatida namoyon bo‗ladi. Tashqi to‗siqlar, qoida
tariqasida, ravshan va tushunarli (masalan, o‗quvchi topshiriqni darsda bajarsa va
sherigi uni chalg‗itsa, ikkinchisiga iltimos bilan murojaat qilish oson). Bu ichki
to‗siqlar bilan yanada qiyin. Shuningdek, ta‘lim vazifalarini bajarishda beparvolik,
dangasalik, qiziqroq faoliyat va boshqalar to‗siq bo‗lishi mumkin. Bu to‗siqlardan
hamma ham, ayniqsa, bola ham xabardor emas. Bu shunday holatlarda irodani
namoyon etishni imkonsiz qiladi. Har qanday ixtiyoriy harakat, paydo bo‗lgan
to‗siqni yengib o‗tish bilan bog‗liq ongli motivni, ba‘zan esa o‗z-o‗ziga ishonish yoki
o‗z-o‗zini tartibga solishni o‗z ichiga olgan jiddiy ichki muloqotni nazarda tutadi.
O‗zini o‗zi bilish inson o‗z yutuqlari va shaxsiy fazilatlarini munosib
baholashi uchun zarurdir. Hamma o‗smirlik davridagi bolaning o‗zini o‗zi qadrlashi
Do'stlaringiz bilan baham: |