Tarbiya: muammo, yechim

SHARQ MUTAFAKKIRLARI IJODIDA HARBIY FAZILATLARI 0
Ubaydilloyev Doston Husen o'g'li
Buxoro muhandislik texnologiya instituti akademik litseyi, Chaqiruvga qadar boshlanģich 
tayyorgarlik fani òqituvchisi 
Insoniyat tarixining barcha davrlarida davlat qo‘shinlari uning tayanchi, xalqning tinchligi 
va osoyishtaligi garovi bo‘lib kelgan.
Qo‘shinlarning holati, ta’minoti, harbiylarni burchni bajarishda mas’uliyat, mardlik va 
sadoqat ruhida hamda ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash masalalari mamlakatlar taraqqiyotida 
muhim ahamiyat kasb etgan.
Bu borada Sharq allomalarining qo‘shin, xususan lashkarboshi va askarlarda yuksak 
ma’naviy va axloqiy fazilatlarni shakllantirish borasidagi fikrlari diqqatga sazovordir.
O‘rta asr Sharqining buyuk mutafakkiri Abu Nasr Forobiy lashkarboshi va uning fazilatlari 
xususida ilg‘or fikrlarni ilgari suradi. Uning fikricha, lashkarboshi foydali va go‘zal hisoblangan 
fikriy qobiliyati bilan birga, barcha askarlar uchun umumiy axloqiy sifatlarga ham ega bo‘lishi 
kerak. Agar u mazkur harakatlarni oxiriga yetkazishni xohlasa, askarlarga xos bo‘lgan sifatlardan 
foydalanadi. Uning jasurligi harbiylarning alohida xatti-harakatlarida namoyon bo‘ladigan 
jasurlikka mos bo‘lishi kerak. Farobiyning ta’kidlashicha, qo‘shinga xos bo‘lgan fazilatlarga 
donolik, mulohazakorlik, ishontira olishlik, jismonan baquvvatlilik, ruhan tetiklik, ma’naviy 
yetuklik, vatanparvarlik, jasurlik kabi yuksak insoniy fazilatlar kiradi. Chunki bularsiz qo‘shin 
mukammal va g‘olib bo‘la olmaydi. Allomaning bu fikrlari keyingi davr mutafakkirlari tomonidan 
rivojlantirildi.

---

II. Zamonaviy fan va ta’lim-tarbiya: muammo, yechim, natija
http://interscience.uz/
266 
XIV-XV asr Sharq allomalari esa hukmdorlarning harbiy faoliyati, qo‘shinlar tarbiyasi, 
askarlar kuchi va qudratiga katta ahamiyat berganlar, ularning jasurligi va shijoatini ulug‘laganlar. 
Ularning fikricha, hukmdorlar qo‘shinlarsiz, ularning ko‘magi va qo‘llab-quvvatlashisiz mavjud 
bo‘lolmaydi. Bunga javoban hukmdor va davlat doimo o‘z qo‘shinlarini qo‘llab-quvvatlashi, 
ularga moddiy yordam berishi, imkon qadar soliqlardan ozod qilishi, maoshini kamaytirmasligi 
kerak. «Askarlar maosh olmasalar, ular xizmatdan bosh tortadilar, yordamga kelmaydilar. Shu 
tariqa podsholik qo‘ldan ketadi», - degan edi Koshifiy.
Shuningdek, mutafakkirlarning hisoblashicha, dushmanga qarshi urushda hukmdor va 
qo‘shinlar adolat qoidalariga rioya qilishlari kerak. Agar hukmdor va qo‘shinlar adolat qoidalariga 
rioya qilsalar, ular dushman ustidan muqarrar g‘alaba qozonadilar, buning uchun hukmdor 
qobiliyatli, uzoqni ko‘ruvchi, ma’lum ma’noda josuslik san’atiga ega bo‘lishi kerak.
Xususan, Davoniy askarlarda 3 fazilat mujassam bo‘lmog‘i lozimligini, ya’ni ularning jasur, 
zukko va jang qilishda mohir bo‘lishi kerakligini alohida ta’kidlaydi. Jangda o‘zini ko‘rsatgan 
askarlarni munosib baholash va rag‘batlantirish muhim ahamiyatga ega. Podshoh hatto, dushman 
ustidan g‘alaba qozonganidan so‘ng ham hushyorligini yo‘qotishi yaramaydi. U mamlakatning 
harbiy qudratini dushmandan maxfiy saqlashi lozim. Davoniyning fikricha, askarlar eng shijoatli 
kishilardir, chunki ular davlat chegarasi va qal’alarini qo‘riqlaydilar. Shuning uchun ular 
davlatning eng hurmatli kishilari hisoblanadilar. Davlat boshlig‘i ularga doim moddiy yordam 
ko‘rsatib, har bir askarni e’zozlashi lozim.
Qo‘shin uchun zarur bo‘lgan fazilatlar to‘g‘risida buyuk davlat arbobi va sarkarda Zaxiriddin 
Bobur ham ilg‘or fikrlarni bildirgan. Chunonchi, uning sarkarda sifatidagi muvaffaqiyatlari kaliti 
– bu cherikni, ya’ni qo‘shinning ko‘nglini olmoqligida bo‘lgan. Bobur askar ko‘nglini olmoqning 
bosh mezoni qilib kishining qayerdanligi, millati va nasabini emas, balki shohiga sadoqat, 
mardligi, fidoyiligi, vafodorligi, davlat himoyasiga qo‘shgan hissasini belgilangan.
Boburning qo‘shin ko‘nglini olishi uni faqat moddiy jihatdan ta’minlashdangina iborat 
bo‘lib qolmasdan, balki ma’naviy jihatdan qo‘shinni qo‘llab-quvvatlash, uning o‘ziga 
xayrixohligiga erishishiga ham muyassar bo‘lardi. Shuningdek, u insonga xos buyuk fazilatlardan 
biri mardlikni ulug‘laydi. Allomaning fikricha, mardlikning oliy darajada namoyon bo‘lishi deb, 
Vatan uchun dushman bilan jang qilish, zarur bo‘lsa, jonini ham qurbon qila olishdir.
Ma’rifatparvar Ahmad Donish davlat faoliyatida qo‘shinning naqadar katta rol o‘ynashini 
alohida e’tirof etadi. Ayniqsa, uning askar boshlig‘i, ularning fazilatlari va qo‘l ostidagilarga 
munosabati to‘g‘risidagi g‘oyalari qimmatlidir. Alloma askar boshlig‘i quyidagi sifatlarga ega 
bo‘lishi kerakligini ta’kidlaydi. Bu sifatlarga shijoatlilik, fahm-farosatlilik, tajribalilik, jasurlik, 
ziyraklik, donishmandlilik, dovyuraklik kabilar kiradi. Donishning e’tirof etishicha, shunday 
sifatlarga ega bo‘lgan kishi askar boshlig‘i bo‘lar ekan, shundagina askarni saqlab, ziyon va 
zahmatga qoldirmay, dushmanni yengib shon va sharafga erishadi.
Xulosa qilib aytganda, Sharq mutafakkirlari asosiy e’tiborlarini bir tomondan, qo‘shinlar 
kuch-qudratini oshirish, ularning harbiy mahoratini yuksaltirish, mamlakat yaxlitligi va 
xavfsizligini saqlashga, ikkinchi tomondan, qo‘shinda ma’naviy-axloqiy va g‘oyaviy fazilatlarni 
tarbiyalashga qaratdilar. Allomalarimizning bu fikr-mulohazalari bugungi kunda mamlakatimiz 
harbiy salohiyatini mustahkamlash, harbiy 48 xizmatchilarning jangovar shayligini oshirish va 
ularda yuksak insoniy fazilatlarni tarbiyalashda muhim manba bo‘lishi shubhasiz.