Boshqaruv hisobi va moliya

3.3 Xatarni kamaytirish buyicha kuriladigan chora-tadbirlar 
Tijorat banki doimo xizmat kursatayotgan mijozlarning faoliyati tugrisidagi 
axborotlarga ega bulishi, kreditga layoqatligini analiz qilishi, ya‟ni, axborotlar 
bankini yaratishi kerak. 
Kreditlash vaqtida iqtisodiy ish kredit shartnomasi shartlarining 
bajarilishiga, qarz oluvchi olgan kreditdan tugri foydalanishiga, kreditni uz vaqtida 
va tuliq qoplanishiga, kreditdan foydalanish muddatida qarz oluvchi bilan aloqani 
uzmaslikka qaratilagan buladi. 
Ushbu maqsadlarga mijozning moliyaviy xujalik faoliyati tuzilgan 
shartnimaga muvofiq mahsulotlarni yetkazish majburiyati, ishlab chiqarish hajmi, 
noishlab chiqarish harajatlari va yuqotishalar, foyda hususiy aylanma mablagalr 
dinamikasi, zahiralar holati va aylanma mablaglarning aylanishi tahlilini amalgam 
oshiradi. 
Bank qarz oluvchining qarzni tulash qobiliyatini doimo manitoring qilishi 
lozim. 
Buxgalteriya xisobi va hisobotning holatini, balans axborotlarining 
tugriligini, debitor va kreditor qarzlarining xolatini, shuningdek, bankka taqdim 
etilgan garov xolatini tekshirish utkazilazdi. 
Qarz oluvchining moliyaviy ahvoli yomonlashganda, bank nazoratidan bosh 
tortganda, bank kredit berishni tuxtashish va qarz oluvchiga uz hisobidan kreditni 
tulattirish huquqiga egadir. 
Garovga quyilgan mulkni bank talabi “Garov tugrisidagi” gi qonun va 
Fuqarolar kodeksiga muvofiq bajariladi. 
Agar kredit shartnomasida kelishilgan bulsa, banklar xujalik sudiga murojaat 
qilmasdan olingan taminotini sotish huquqiga egadir. 
Amaldagi xolatlarga muvofiq banklar kredit portfelini sistematik tahlil 
qilishi, har bir kreditning xatar darajasini klassifikatsiyalashi kerak. Ushbu 
klassifikatsiya darajasidan qaysi biriga tegishili ekanligini aniqlashi lozim: 

---

59 
A)
Yaxshi 
B)
Standart 
C)
Substandart 
D)
Shubhali 
E)
Umidsiz 
Banklarda majburiy ravishda ssudalar buyicha mumkin bulgan yuqotishlar 
uchun zahira yaratiladi. 
Ssudalar buyicha mumkin bulgan yuqotishlar uzun zahira bankning xatar 
darajasiga ta‟sir etadigan faktorlarni aniqlash va hujjatlar subyektlariga berilgan 
kreditlar tahlili asosida yaratiladi. Zahira hajmi ssuda sifatiga bogliq.
Tijorat banklari zahira hajmini amaldagi tartibdan kelib chiqib har hisobot 
oyining birinchi sanasidan hisoblab chiqadi.
Ssudalar buyicha mumkin bulgan yuqotishlar uchun zahiralarga mablaglar 
har oyda ajratilishi ishlab chiqiladi. 
“Paxta bank”ning qarz oluvchi mijozlari bank oldidagi majburiyatlarini 
bajarmaganda kredit shartnomasi shartlaridan kelib chiqib, bank quyidagi chora-
tadbirlarni amalgam oshiradi: 
-
agar kelishilgan muddat ichida bank tavsiyalari bajarilmasa qarz oluvchi 
kreditlashni tuxtatish tugrisida ogohlantirib, da‟vo xati yuboriladi; 
-
kreditdan foydalangalik uchun foizlar uz vaqtida tulanmasa kredit shartnomasi 
belgilangan muddat ichida kredit qoplanmasa, bank bankrotlik tugrisidagi 
qonunni kuzda tutib qarz oluvchini ogohlantirib, da‟vo xati yuboradi va 
qarzning qolgan qismini muddatdan oldin tulattiradi; 
-
qarz oluvchi va buxgalteriya hisobotlarida belgilangan faktorlarni buzganda 
bank kreditlashni tuxtatadi va bu haqda soliq inspeksiyasiga ma‟lum qiladi. 
Bundan tashqari, u hisob va hisobotlarni buzish sabablari tugrisada tushuntirib 
berishini talab qiladi.
Qarz oluvchi kreditni belgilangan maqsadda ishlatmaganligi uchun bankka 
kredit shartnomasida kursatilgan miqdorda jarima tulaydi. 

---

60 
Kreditni berish vaqtda uni qoplash manbai aniq belgilab olingan bulishi 
lozim. “Paxta bank”da kreditni qoplashning ikki manbai hisobga olinadi: 
1.
Kelib tushadigan daromadlar; 
2.
aktivlarni sotishdan tushdigan daromadlar.
Tovar ishlab chiqaruvchi koqxonaning kreditga layoqatliligi u oladigan 
foydaning miqdoriga va doimiyligiga bogliq. Bunda bank , albatta, korxonaning 
boshqa korxonalar bilan buladigan aloqalariga etibor berishi lozim. Agar 
korxonaning daromadi bir yoki ikkita korxonadan kelib tushadigan bulsa yoki bitta 
yiriq operatsiyadan keladigan bulsa, kreditning qoplanmay qolish xavfi kuchayadi. 
“Paxta 
bank”da 
kredit 
xatarini 
kamaytirishda 
mijoz 
qarzni 
tulashdanboshtortgan vaqtda garov qiymatinig mumkin qadar katta darajasini 
ta‟minlash uchun bank sadda marjasini qullaydi uoki ehtiyot choralaridan bulgan 
kafolatdan foydaladi.