1. Bakteriyalar va ko‘k
-
yashil suv o‘tlarning tuzilishi, ahamiyati va xilma
-
xilligi haqida ma’lumot
bering?
Bakteriyalar
yer sharidagi sodda tuzilgan eng qadimgi va ko‘z bilan ko‘rib bo‘lmaydigan sodda orga
nizmlar
hisoblanib, hujayrasida yadro rosmana shakllanmaganligi hamda oddiy ko‘payishi (bo‘linish yo‘li) bilan
xarakterlidir, jinsiy ko‘payish uchramaydi. Ba’zi avtotrof bakteriyalarni hisobga
olmaganda, ular geterotrof
oziqlanadi. Hujayra po‘sti murein mo
ddasidan iborat. Bakteriyalar noqulay sharoitda spora hosil qilish
xususiyatiga ega. Sporalar tashqi omillar ta’siriga ancha chidamli bo‘lib, bakteriyalar spora holatida bir
necha yilgacha o‘z hayotchanligini saqlab qoladi. Ular asosan shamol va
suv yordam
ida tarqaladi. Shuning
uchun ham suv, tuproq, ozuqa mahsulotlarida va turar joylarda bakteriyalar ko‘p uchraydi. Bakteriyalar
tabiatda va inson hayotida juda muhim rol o'ynaydi. Ularning foydali va zararli tomonlari mavjud. Foydali
jihatlari organik moddalarning parchalanishi, chirishi va achishini amalga oshiradi. Turli achish
jarayonlaridan amalda sut mahsulotlarini tayyorlashda, bodring va karamlarni konservalashda, yem-xashak
o'simliklaridan silos bostirishda foydalaniladi. Shuningdek, spirt va
sirkalar olishda, tolalarni ajratishda ham
bakteriyalarning faoliyatidan foydalaniladi. Ba’zi turlari tuproqda yashagan holda erkin azotni o'zlashtira
oladi. Tugunak bakteriyalar yiliga bir gektar maydonda 200 kg gacha azot to'playdi. Bakteriyalar faoliyati
natijasida tabiatda azotning davriy aylanishi amalga oshiriladi.
Bakteriyalar bir hujayrali, ba’zan ipsimon yoki shoxlangan, koloniyali organizmlar bo‘lib, ular shakl
jihatidan uch guruhga ajratilgan:
1. Sharsimon-kokklar; 2. Tayoqsimon-batsillalar; 3. Buralgan- vibrionlar, spirillalar.
Ko‘k
-
yashil suvo‘tlar.
Bu bo’limga kiruvchi suvo'tlar o'simliklar dunyosining eng qadimgi vakillari bo‘lib,
o‘zining juda sodda tuzilishi bilan boshqa suvo‘tlardan farq qiladi. Ko‘k
-
yashil suvo‘tlar bir hujayrali va
koloniya hosil qiluvchi organizmlar bo‘lib, ko‘p hujayrali vakillari to‘g‘ri yoki bukilgan, hatto spiralsimon
shakllari mavjuddir. Hujayrasida xilma-
xil pigmentlar uchraydi, lekin ular orasida ko‘k fikotsian v
a
yashil
xlorofill pigmentlari ko‘proq bo‘ladi. Ko‘k
-
yashil suvo‘tlar bakteriyalarga o‘xshash hujayrasining tiriklik
qismi yadro va boshqa hujayra organoidlariga ajralmagan. Hujayra po‘sti pektindan iborat. Hujayrada
fotosintez mahsuli sifatida oqsil donac
halari zaxira moddalar sifatida to‘planadi. Ko‘k
-
yashil suvo‘tlar
hujayrasi odatda ikkiga bo‘linish yo‘li bilan ko‘payadi. Bundan tashqari, ipsimon vakillari iplarining bir
necha qismlarga
ajralishi, ya’ni gormogoniylar yordamida ko‘payadi. Markaziy Osiyo cho‘llarida ko‘kyashil
suvo‘tlar tuproq hosil bo‘lishi jarayonlarida qatnashadi. Ular atmosferadagi erkin azotni o‘zlashtirish
xususiyatiga ega va tuproqni azotga boyitadi. Yaponiya va Xitoyda nostokning ba’zi turlari ozuqa sifatida
ishlatiladi. Ko‘k
-yashi
l suvo‘tlar bo‘limining bir hujayrali vakillariga xrokokk (Chroccoccus), ipsimon
holdagi vakillariga ossillatoriyani (ossillatoria), koloniyali holdagi vakillariga esa nostok (Nostoc)ni misol
qilish mumkin. Ossillatoriya
oddiy ipsimon, shilimshiq pardasi b
o‘lmagan hujayrasining eni bo‘yidan bir
necha marta katta. ossillatoriya ipi tanasi bo‘ylab bir xilda tuzilgan hujayralardan iborat. Sitoplazmada
rangsiz sentroplazma va uni o'rab olgan rangli xromatoplazma ajratiladi. ossillatoriya ipi alohida
gormogoniyl
arga ajralib ketish yo‘li bilan ko‘payadi. Tabiatda ossillatoriyani sholipoyalar, ko‘lmak suvlar,
hovuz va ko‘llarda ko‘plab uchratish mumkin. Nostok
-
koloniya holda yashovchi suvo‘ti bo‘lib, koloniyasi
yong‘oq yoki olxo‘ri donasidek kattalikda bo‘ladi. U
shilimshiq po‘st bilan qoplangan. Koloniyada
sharsimon hujayralar marjonsimon, xilma-
xil buralgan, ipsimon ko‘rinishlarda joylashgan. Nostok
koloniyasi ko‘pincha tog‘li tumanlarda buloq, soy va ariqlarda keng tarqalgan.
