Я. Алиев – тдиу “Саноат иқтисодиёти” кафедраси доценти, и ф. д

4.3. ISO-9001 сифат тизимини қўллашнинг хусусиятлари. 
Стандартлаш бўйича минтақавий ташкилотлар фаолиятининг 
хусусиятлари 
Республикамизнинг дастлабки мустақиллик йилларидаги 
(1992 йил) муҳим воқеалардан бири ушбу нуфузли халқаро 
ташкилотга Ўзбекистон Республикаси 92-давлат сифатида қабул 
қилиниши бўлди. Эндиликда Ўзбекистон Республикаси ИСО нинг 
тенг ҳуқуқли аъзоларидан бири ҳисобланади. Маҳсулот сифатини 
яхшилаш, бошқариш ва таъминлаш бўйича охирга вақтда қилинган 
ишларни мўжассамлаб, ИСО ўзининг бир қатор меъёрий 
ҳужжатларни ишлаб чиқади, бу ҳужатларга ИСО 9000, 10011 ва 
10012 рақамли стандартларни кўрсатиш мумкин. 
Биз қуйида халқаро стандартларни келтириб ўтишимиз 
мақсадга мувофиқдир. Жаҳон амалиётида қўлланиб келинаётган 
ISO 9000 серияли стандартлар асосан корхоналарда “Сифат 
менежменти тизими” ни яратиш бўйича халқаро стандартлар 
туркуми бўлиб ҳисобланади. Булардан ISO 9001:2008 «Сифат 
менежменти тизими. Талаблар» бу туркумнинг энг асосий 
стандартидир.
2005 йилги ISO 9001 стандартига кўра, сифатни бошқариш 
тизимлари ташкилот ёки корхонанинг сифат соҳасидаги сиёсати ва 
мақсадларини, шунингдек, бу мақсадларга эришиш учун зарур 
бўлган йўналишларни белгилаган ҳолда, тадбирлар ишлаб чиқиш, 
23
Dj Xant, R. Kanter, D.Kots. Total Quality Menejment. London. 1999 y. 42 раge.

---

54 
етарли даражада ресурслар билан таъминланиши ва раҳбарлик 
қилиш учун бошқариш тизимидир. 
2-жадвал 
Жаҳон ҳамжамиятида фаолият юритаётган сифат 
менежментини жорий этиш ва халқаро стандартлаштиришда 
иштирок этаёган ташкилотларнинг гуруҳланиши 
Халқаро стандартлаштириш ташкилотлари
1.
American National Standards Institute (ANSI) 
2.
Deutsches Institut für Normung, German Institute for Standardization 
(DIN) 
3.
British Standards Institution (BSI) 
4.
Countries in International Organization for Standardization 
5.
Canadian Standards Association 
6.
European Committee for Standardization (CEN) 
7.
Commonwealth of Independent States (CIS) set of standards (GOST) 
8.
International Classification for Standards 
9.
International Electrotechnical Commission (IEC) and ISO/IEC 
standards 
10.
International healthcare accreditation 
11.
International Telecommunication Union (ITU) 
12.
ISO A4 
13.
ISO country code 
14.
List of International Organization for Standardization standards 
ISO 
divisions
15.
ISO/TC 37 
16.
ISO/TC 68 
17.
TC 46/SC 9 
18.
ISO/TC 211 
19.
ISO/TC 215 
20.
ISO/TC 223 
21.
Standardization 
22.
Standards Australia 
23.
Standards organization 
24.
Terminology planning policy 
25.
The International Customer Service Institute (TICSI) 
26.
CARICOM Regional Organization for Standards and Quality (CROSQ) 
27.
AP Stylebook (Associated Press Style) 
28.
Interface 2010 (Interface Marketing Supplier Integration Institute) 
Манба: Интернет маълумотлари асосида тайёрланган(www. rubricon.com). 

---

55 
Бу, энг авваламбор, корхона ичида ходимларнинг ишлаши ва 
ўзаро алоқалари бўйича зарур ҳажмда ҳужжатлаштириладиган 
(услубий қўлланмалар, процедуралар, корхона йўриқномалари ва 
ҳ.к. кўринишда) ва чуқур ўйланган тартиб ва қоидалар 
йиғиндисидир. 
Ташкилот ёки корхонада ISO 9001 серияли халқаро сифат 
стандартлари асосидаги СБТ ни жорий қилиш қуйидагиларга имкон 
яратади: 

корхонанинг мақсадлари, бошқариш воситалари ва 
усулларини сифатга йўналтириш; 

маъмурий бошқариш самарадорлиги; 

ишлаб чиқариш давомийлигини қисқартириш; 

корхона бўлинмалари орасида ўзаро алоқани яхшилаш; 

номувофиқликларнинг 
олдини 
олишга 
эътиборни 
қаратиш; 

харажатларни камайтириш; 

маҳсулот таннархини камайтириш; 

ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш; 

маҳсулот (хизмат)лар сифати ва рақобатбардошлигини 
доимий ошириш; 

ташкилот обрў-эътиборини ошириш;

таъминотчиларни танлаш, баҳолаш ва назорат қилиш;

ўзгараётган бозор шароитларига тезкор ва самарали 
ёндошиш; 

истеъмолчилар учун доимий ишончлилик кафолатини 
таъминлаш; 

истеъмолчиларни қаноатланиш даражасини доимо таҳлил 
қилиш ва ошириш. 
Дунё миқиёсида ISO14000 экологик менежмент тизими ҳам 
қўлланиб келинмоқда. Кейинги йилларда бутун дунёда атроф-
муҳит экологиясини самарали бошқариш (атроф-муҳитни муҳофаза 
қилиш) корхоналар сифатни бошқариш тизими билан бевосита 
боғланган асосий вазифаларини ҳал қилишда муҳим ўрин тутмоқда 
ва корхонани умумий бошқариш тизимининг ажралмас қисми 
сифатида қаралмокда. 
ISO 14000 стандартлари бўйича экологик менежмент тизими 
қуйидагиларни таъминлайди: 

корхонани бошқариш тизимларини оптималлаштириш ва
атроф-муҳитга етказилиши мумкин бўлган зарарли таъсирларнинг 

---

56 
олдини олиш; 

экологик бошқарувни самарали жорий қилиш ҳисобига 
энергетик ресурсларни иқтисод қилиш; 

ҳудуддаги экологик ҳолатни яхшилаш; 

атроф-муҳитга салбий таъсирни минималлаштириш; 

энергия ва материалларни тежаш; 

ишлаб чиқариш чиқиндиларини бошқариш билан боғлиқ 
харажатларни камайтириш; 

табиатни муҳофаза қилиш соҳасидаги талабларни 
самаралироқ бажариш; 

экологиянинг бузилиши билан боғлиқ бўладиган ортиқча 
сарф-харажатларни камайтириш; 

табиатни муҳофаза қилиш соҳасидаги талабларни бажариш 
бўйича ташкилот мавқеини шакллантириш; 

корхонанинг ташқи бозорларга чиқиши; 

экологик тоза маҳсулотлар бозорида рақобатчилар орасида 
устуворликка эришиш; 
Ривожланган давлатларнинг йирик саноат корхоналарида 
ОНSАS 18001 (Оссuраtiоnаl health аnd sаfеtу managment systems) 
яъни, ходимлар соғлиғини ҳимоя қилиш ва саноатда хавфсизликни 
бошқариш тизимини яратиш бўйича халқаро стандарт ҳам 
қўлланиб келинмоқда. ОНSАS 18001 талабларини ISO 9000 ва ISO 
14000 билан уйғунлаштириш мумкин
24
. 
ОНSАS 18001 стандарти бўйича ходимлар соғлигини ҳимоя 
қилиш ва хавфсизлигини бошқариш тизими қуйидагиларни 
таъминлайди: 

ишлаб чиқариш жараёнида рўй берадиган хавф-
хатарларни, танг ҳолатлар олдини олиш; 

хавфли ишлаб чиқариш факторларини назорат қилиш; 

иш жойларидаги мавжуд ва келиб чиқиши мумкин 
бўлган хавф-хатарларни идентификатлаштириш; 

иш жойлари ҳолатини яхшилаш, ишлаб чиқариш ва 
корхона умумий корпоратив маданияти яхшилаш; 

ишлаб чиқариш жароҳатлари ва касб касалликларини 
олдини олиш ва бартараф қилиш ҳисобига инсон талафотларини 
камайтириш; 
24
Интернет маълумотлари (www.google.com) 

---

57 
ОНSАS 18001 стандарти бўйича ходимлар соғлигини ҳимоя 
қилиш ва хавфсизлигини бошқариш тизими қуйидагиларни 
таъминлайди: 

бизнесни бевосита ва билвосита сарф-харажатларини, 
жумладан вақтинча иш қобилятини йўқотилганлиги тўловларини 
камайтириш; 

корхона обрўсини яхшилаш, инвесторлар эътиборини жалб 
қилиш; 

танг ҳолатлари рўй бериши эҳтимолларини камайтириш; 

фавқулодда ҳолатлар ва ишлаб чиқариш фалокатлари 
оқибатларини минималлаштириш; 

меҳнатни муҳофаза қилишга ресурсларни ишлатиш 
самарадорлигини ошириш; 

ходимлар 
потенциалидан 
максимал 
ва 
самарали 
фойдаланиш; 

давлат бошқарув ва давлат техникавий назорати идоралари 
билан алоқаларни ривожлантириш ва мустаҳкамлаш имкониятлари. 

ходимлар соғлиғи ва хавфсизлиги соҳасидаги талабларни 
бажариш бўйича ташкилот мавқеини шакллантириш; 

корхонани ташқи бозорларга чиқиши;

рақобатчилар орасида устуворликка эришиш; 

юқори малакали ишчи кучини жалб қилиш учун зарур. 
Халқаро ривожланган давлатларда ISO 22000 НАССР (Наzагd 
Аnаlуsis аnd CriticalControl Роints) яъни, «Хавфлар таҳлили ва 
критик назорат нуқталари» тизими ҳам қўлланмоқда. «Хавфлар 
таҳлили ва критик назорат нуқталари» тизими хавфсиз озиқ-овқат 
маҳсулотларини ишлаб чиқаришга йўналтирилган, озиқ-овқат 
маҳсулотлари сифатини бошқаришнинг мукаммал тизимидир.
Ўтган асрнинг 90-йиллар бошида Европа Иттифоқи ушбу 
тизимни озиқ-овқат саноатида хавфсизликни таъминлай олиши 
мумкин бўлган энг самарали тизим сифатида қабул қилди. БМТ 
озиқ-овқат маҳсулотлари ва қишлоқ хўжалиги бўйича ташкилоти 
ҳамда Бутунжаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти томонидан 
ҳамкорликда молиялаштириладиган ҳукуматлараро идора озиқ-
овқат маҳсулотлари бўйича «Кодекс Алиментариус» комиссияси 
томонидан 1993 йили НАССР тизими ва уни жорий қилиш бўйича 
қўлланма ишлаб чиқилди.
НАССР стандарти ишлаб чиқаришни тўлиқ занжири, яъни 
ишлаб чиқиладиган маҳсулот хомашёсидан, уни қайта ишлаш, 

---

58 
сақлаш ва истеъмолчига етказишгача қўлланиши мумкин бўлган, 
озиқ-овқат маҳсулотларининг сифати ва хавфсизлигини таъминлаш 
тизимига талабларни белгилайди.
Бу стандарт талабларини мустақил ёки ISO 9000 стандартлари 
асосидаги сифатни бошқариш тизимлари билан биргаликда қўллаш 
мумкин.
ISO 22000 НАССР тизими корхонада қуйидагиларни 
таъминлайди: 

Корхонани ва маҳсулот сифатини бошқариш тизимини 
такомиллаштириш; 

маҳсулот сифати ва рақобатбардошлигини ошириш; 

озиқ-овқат маҳсулоти ишлаб чиқариш занжирида хавфли 
нуқталарни аниқлаш, уларни назоратда ушлаш ҳамда самарали 
бошқариш орқали сифатли ва хавфсиз маҳсулот ишлаб чиқариш; 

истеъмолчиларни маҳсулот сифати ва сифат 
|барқарорлигига ишончни ошириш; 

янги бозорларга чиқиш ва амалдагиларини кенгайтириш 
учун имкониятларни ошириш.