International congress of byzantine studies belgrade, 22 27 august 2016

Aleksandar Stojanović
Čačak, Serbia; 
[e-mail]
Συμβολή στην ερμηνεία της θεολογίας των νηπτικών πατέρων: 
περί του ακραιφνούς ορθοδόξου φρονήματος του Μεγάλου 
Βαρσανουφίου στην ανέκδοτη ερωταπόκριση
Ὁ ἅγ. Νικόδημος Ἁγιορείτης διέσωσε ἀπό τή λήθη αἰώνων περίπου 850 ἐρωταποκρίσεις τῶν δύο 
Γαζαίων Πατέρων Βαρσανουφίου τοῦ Μεγάλου καί Ἰωάννου τοῦ Προφήτου. Αὐτές οἱ ἐρωταποκρίσεις 
περιέχουν πολύ βαθιά πνευματική διάκριση τῶν ἐν λόγῳ Πατέρων καί συνιστοῦν μία ἀπό τίς ἀναρίθμητες 
ἀποδείξεις τοῦ πάμπολλου πλούτου καί θησαυροῦ τῆς ὀρθοδόξου ἀσκητικῆς πνευματικότητας. Σ᾿ 
αὐτές, ὅμως, ἕνα δεδομένο προκαλεῖ πολύ μεγάλο ἐπιστημονικό ἐνδιαφέρον: Δηλαδή στά περισσότερα 
διασωθέντα χειρόγραφα αὐτῶν τῶν ἐρωταποκρίσεων ἐσκεμμένα ἀπουσιάζει μία ἐρωταπόκριση τοῦ Μ. 
Βαρσανουφίου. Πιό συγκεκριμένα, αὐτή η ἐρωταπόκριση δέν βρίσκεται ὁλόκληρη οὔτε στήν Βίβλον 
Ψυχωφελεστάτην τοῦ ἁγ. Νικοδήμου Ἁγιορείτη οὔτε στίς σλαβικές μεταφράσεις, ἐν πρώτοις τοῦ 
Παϊσίου Βελιτσκόφσκι. Ἡ πραγματική αἰτία αὐτῆς τῆς ἔλλειψης εἶναι ὅτι ἡ θεολογική ἔκφραση τοῦ Μ. 
Βαρσανουφίου προσιδιάζει στό φιλολογικό ὕφος τοῦ Εὐαγρίου τοῦ Ποντικοῦ.
Πρέπει νά ἐπισημανθεῖ ἰδιαιτέρως ὅτι αὐτή ἡ ἐρωταπόκριση ὑπάρχει μόνο στά τρία χειρόγραφα: 
Vatopedi 2 (11ος αἰ.), Panteleimon 192 (14ος αἰ.) καί Sinaï 410 (12ος αἰ.). Ἡ ἴδια ἀναγνωρίζεται 
στήν ἐπιστήμη ὡς Méditation sur la lettre ἦτα, ἤ ὡς Ἐρωταπόκριση 137b, σύμφωνα μέ τήν ἔκδοση 
τοῦ Sources chrétiennes (№ 427). 
Τά θέματα πού ἀναπτύσσονται σ᾿ αὐτήν τήν ἐρωταπόκριση, συνδέονται μέ μία προγενέστερη 
ἰουδαιο-χριστιανική παράδοση ἀπό τήν ἑλληνιστική περίοδο καί κυρίως μέ τή σκέψη τοῦ Εὐαγρίου 
τοῦ Ποντικοῦ. Προφανῶς, αὐτή ἡ ὁμοιότητα τῆς διδασκαλίας τοῦ Μ. Βαρσανουφίου μέ τήν 
εὐαγριανή σκέψη εἶναι ἡ κύρια αἰτία τῆς ἀπουσίας μέρους τῆς ἐρωταπόκρισης ἀπό τά περισσότερα 
χειρόγραφα. Ἀπ᾿ αὐτήν τήν ἀξιοσημείωτη παρατήρηση εἰκάζεται σαφῶς ὅτι οἱ περισσότεροι 
ἀντιγραφεῖς δέν ἀντέγραφαν ὁλόκληρη τήν ἐρωταπόκριση, προκειμένου νά μήν προκαλέσουν 
τήν ἐντύπωση στούς ἀναγνῶστες, πώς ὑφίσταται κάποια βαθύτερη σχέση μεταξύ τῆς διδασκαλίας 
τοῦ Μ. Βαρσανουφίου καί τοῦ Εὐαγρίου τοῦ Ποντικοῦ. Ἀφορμή τῆς ἐκτενέστερης, ἐν προκειμένῳ, 
διατύπωσης τῆς θεολογικῆς σκέψης καί στάσης τοῦ Μ. Βαρσανουφίου ἦταν ὁρισμένες ἀσαφεῖς 
καί αἰνιγματώδεις ἐρωτήσεις πού τοῦ ἀπέστειλε κάποιος μοναχός περί τῶν τριῶν λογισμῶν 
του. Ἐπειδή δέ ἡ ἀλληλογραφία γινόταν μέσω τοῦ ἡγουμένου Σερίδου, ὁ ἀποστολέας μοναχός 
προσπάθησε νά κρύψει ἀπό τόν ἡγούμενο τή σημασία τῶν ἐρωτήσεων, ἀλλά καί ἤθελε νά μάθει, 
ἐάν ὁ Μ. Βαρσανούφιος πράγματι ἔχει τό διορατικό χάρισμα, γιά νά ἀπαντήσει στά αἰνίγματώδη 
ἐρωτήματά του. Ὁ Μ. Γέρων ἀπάντησε μέ τόν πιό κατάλληλο τρόπο στίς ἐρωτήσεις τοῦ ἀποστολέα 
μοναχοῦ, χρησιμοποιώντας ἐπίσης αἰνιγματικό ὕφος, ἀλλά καί τόν ἐμπόδισε κάπως νά τοῦ 
ξαναστείλει παρόμοιες ἐρωτήσεις, τονίζοντας πώς τέτοιες ἀνόητες καί ἀσαφεῖς ἐρωτήσεις δέν 
δείχνουν ταπεινοφροσύνη, ἀλλά ὁδηγοῦν τόν ἐρωτῶντα καί τόν ἐρωτώμενο στήν ταραχή καί 
στενοχωρία. Ἔπειτα, ὁ Μ. Βαρσανούφιος ἔγραψε πρός τόν ἀποστολέα μοναχό καί σέ κάποιους 
ἄλλους γέροντες, μερικές συμβουλές καί θεολογικά θέματα σύμφωνα μέ τό ἀλφάβητο, κάθε ἕνα 
στοιχεῖο ἀποδίδοντας στό Θεό, συγκεντρώνοντας καί γράφοντας λέξεις κατάλληλες σέ στοιχεῖο 
τοῦ ἀλφαβήτου πού ἑρμηνεύεται, καί ἀπ᾿ αὐτό τό στοιχεῖο ξεκινοῦν. Μετά τό ἅπλωνε πολύ σέ 

---

457
διάφορες θεωρίες καί διετύπωνε τήν ἐπεξήγηση κάθε λέξης. Ἀπ᾿ ὅλες τίς θεωρίες τοῦ ἀλφαβήτου, 
διασώθηκε μόνο ἕνα κομμάτι ἀπ’ αὐτές πού ἀνήκουν στό γράμμα ἦτα. Καταφανῶς, ὁ συλλέκτης 
τῶν ἐρωταποκρίσεων τό ἐπέλεξε ὡς ὑπόδειγμα τοῦ ὑπόλοιπου ἀλφαβήτου.
Ἡ ἀνακοίνωση αὐτή θά ἀναδείξει τό ὀρθόδοξο φρόνημα τῆς ἐν λόγῳ ἐρωταπόκρισης. Τήν 
εἰσήγησή μας συμπληρώνει παράρτημα πού ἐμπεριέχει τή μετάφραση ἀπό τά ἀρχαιοελληνικά, 
καθώς καί λεπτομερή θεολογικο-ιστορική ἀνάλυση.