|
30
Munis. Shoir Munisning asli ismi Shermuhammad bo‘lib, Avazbey mirobning o‘g‘lidir. Munis 1878
yilda Xivadan 8 kilometr, masofada joylashgan Qiyot qishlog‘ida tug‘ilgan. Yoshlik chog‘laridayoq
u tarix va adabiyotga qiziqib, tez orada o‘z talantini namoyon qildi. Shoir, tarixchi, tarjimon bo‘lib
yetishdi. Muhammad Rahimxon I ning (1806—1825) topshirig‘i bilan u Xorazm tarixini yoza boshladi.
Intihosiga yetkazilgan bu kitobga «Firdavsul iqbol» degan nom berilib, undz 1812 yilgacha Xorazmda
bulib utgan tarixiy voqealar qamrab olingan. Bu asar katta tarixiy kitoblar siklining qaldirg‘ochi edi.
Munis bundan tashqari, ulug‘ bir ishni — Mirxondning bir necha tomli tarixiy kitobi —
«Ravzatus-safo»ni fors tilidan o’zbek tiliga tarjima qilish ishini boshlab yubordi. Muhammad Rahimxon I
hayot vaqtidayoq (1825 yilgacha) Munis bu kitobning birinchi jildini o‘zbekchaga o‘girib bo‘lgan edi.
Ikkinchi jild esa Olloqulixon vaqtida (1825—1842) tarjima etish ishiga kirishildi.
Munis shunday katta asarning tarjimasini boshlab berar ekan, boshqa tarjimonlarga ham ibrat
bo‘ladigan ulug‘ bir ishni bajardi. Munis «Ravzatus-safo»ning tarjimasi qay tariqada bulgani haqida
shunday deb yozadi.
Munis o‘sha vaqtda kasal bo‘lib va boshiga ko‘p og‘ir musibatlar tushganiga qaramay, bu qiyin
asarni tarjima qilganini bayon etadi. Ishga dadil kirishgan tarjimon birinchi tomni tamom qilib,
ikkinchi tomning yarmiga yetganda, 1244/1829 yilda vabo kasalidan vafot qildi.
XIX asrning birinchi yarmida qilingan tarjimalardan biri «Chor darvesh» asaridir. Bu haqda
«O’zbek adabiyoti» kitobida qisqagina ma’lumot berilgan: «Farg‘onalik Sid diq degan kishi XIX
asrning birinchi yarmilarida forscha «Chor darvesh» kitobini o‘zbekchaga tarjima qildi».
XIX asrning birinchi yarmida tarjima etilgan asarlar tubandagilardir:
1. (“Nasihatnoma”), Farididdin Attorning (“Pandnoma”) asarining tarjimasi bo‘lib, 1255 hijriyda
ko‘chirilgan.
2. (“Do‘rrul-majolisi”) asarini mulla Rahmonquli qori tarjima etgan. 1238 yilda ko‘chirilgan;
251 varaq.
3. (“Maqomati xo‘ja Zayniddin”). Tarjimoni Abulxalil, 1260 hijriyda o‘chirilgan.
4. (“Bahori donish”). Avtori Shayx Inoyatulla, buni Muhammad Qosim bin mulla
Nurmuhammad Buxoriy tarjima qilgan. 1263 yili ko‘chirilgan. Bu asar Xorazmda hijriy 1309 yilda
ham tarjima etilgan, 245 bet.
5. (“Tarixi Amir Temur tarjimasi”). “Zafarnoma” dan tarjima bo‘lib, tarjima Xudoyberdi bin
Qo‘shmuhammad so‘fi Xivaqiydir 1238 yilda ko‘chirilgan. 212 bet. Shu kitobning 64-varag‘ida
tarjima Munis topshirig‘i bilan bo‘lganligi aytilgan.
6. (“Jahonnamo tarjimasi”). Avtori mulla Kotib Chalabiy bo‘lib, mutarjimi Mir Abulqosim
xo‘ja bin Mirbadal Boysuniydir. 1259 hijriyda turk tilidan fors-tojik tiliga tarjima qilingan.
7. (“Hikoyatus-solihin tarjimasi”) kitobining tarjimoni Tolibxo‘ja bo‘lib, Said Abdullo
Xorazmiy ko‘chirgan. Tarjima qilingan yili aniq emas.
8. (“Qissasul-anbiyo”). Mashhur Xorazm yozuvchisi Rabg‘uziyning o‘zbek tilida yozilgan.
“Qissasul-anbiyo” kitobi (1309—1310) fors-tojik tiliga ham o‘girilgan bo‘lib, tarjimoni ma’lum
emas.
9. (“Qissai mirza Hamdam”). Bu asar har ikki tilda (tojikcha va o‘zbekcha) hijriy 1469
yilda ko‘chirilgan.
Eng ko‘p tarjima etilgan davr XIX asrning ikkinchi yarmi hisoblanadi. Bu vaqtda Xorazmda
ham ilmiy, ham badiiy, ham tarixiy kitoblar tom-tomlab tarjima etiladiki, o‘tgan asrlardagiga qaraganda
ham son jihatdan, ham tarjyma turlari jihatidan ko‘p va ulardan tamom ajralib turadi. Tarjima tarixida
alohida o‘rin egallagan bu davr klassik shoir, ulug‘ tarjimon Ogahiy nomi bilan bog‘liq bo‘lib, uning
shogirdlari Bayoniy, Rojiy, Tabibiy kabilar tarjima fondiga o‘zlarining salmoqli hissalarini qo‘shdilar.
XIX asrning ikkinchi yarmi O’rta Osiyoning Rossiyaga qo‘shilishi davridir. Bu davrda O’rta
Osiyo xalqlarining Rossiya bilan bo‘lgan munosabatlari, ilg‘or rus madaniyati, adabiyotining ta’siri va
bu davrda qilingan tarjimalar, kuchli, zabardast, yetuk tarjimonlar haqida alohida to‘xtashga to‘g‘ri
keladi.
O‘rta Osiyoning Rossiyaga qo‘shilishi va tarjima masalalari O’rta Osiyo bilan Rossiya
o‘rtasidagi aloqalar qadim vaqtdan boshlangan. Petr I vaqtida va, hatto, undan ilgariyoq Rossiya o‘z
tovarlarini O’rta Osiyoga yuborib, bu yerdan paxta, jun, ipak sotib olgan. Rossiyada XVIII asr oxirida
kapitalizm kuchaya borgan edi. Uzaro iqtisodiy munosabatlardan, savdo-sotiqlardan faqat Rossiya
emas, O’rta Osiyo xonliklari ham manfaatdor ekani hammaga ma’lum. XVIII asrda Xorazm xonligi
va Buxoro amirligi Rossiya bilan mustaqil ravishda savdo aloqalarini kuchaytirib yubordilar.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
