5-laborotoriya mavzu: Teri, terini hosila organlari va nafas olish organlarini preparovka qilish
Teri qoplami
— integumentum commune, ya’ni teri hayvonlar tanasini tashqi tomondan o‘rab
turadigan, murakkab tuzilgan pardadir. Organizmning tashqi muhit bilan bog‘lanishida
ham teri
muhim rol o‘ynaydi, chunki hayvon organizmi tashqi muhit ta’sirlarini sezadi va unga tegishli javob
beradi. Teri qop-lami organizmni har qanday mikrob, bakteriya va boshqa yot nar-salardan saqlash
uchun ham katta to‘siq hisoblanadi. Teri retsep-tor (qabul qiluvchi) nerv hujayralarining uchlari orqali
ichki organlarni tashqi muhit bilan bog‘lab, ularning bir butunligi -ni ta’minlaydi. Teri qoplami
faqat himoya vazifasini emas, balki ta’sirini sezish vazifasini ham bajaradi. Teri qoplami ko‘pgina
fiziologik funksiyalarni bajarishi bilan bir qatorda organizmning muhim sistemalari: masalan, siydik
ayirish or-ganlariga yordam beruvchi ter bezlari orqali,
qon aylanish sis-temasi bilan, o‘zidagi juda
ko‘p qon tomirlari orqali nafas olish organlari bilan ham chambarchas bog‘langandir. Suvda va
quruqda yashovchi hayvonlarning uchdan ikki qismi teri orqali nafas oladi.
Teri qoplami tana to‘qimalarini qurib qolishdan, har qanday ximiyaviy ta’sirdan, sovuq va
issiqdan saqlashda ham muhim
vazifa bajaradi. Teri yog‘larni va zapas qonni saqlashda ham katta rol o‘ynaydi. Teri turli
sharoitda yashaydigan hayvonlar-da har xil tuzilgan va shu sharoitga moslashgan bo‘ladi.
Masa-lan, baliqlar terisi qushlarnikidan, ularnnki esa sut emizuv-chilarnikidan butunlay farq
qiladi, chunki baliqlar terisi muguzlangan tangachalar bilan qoplangan, suvda suzganda ular
yirtylib
ketmaydi, qushlarning terisi har xil par bilan qop-langan bo‘lib, uchish uchun
moslashgan bo‘ladi. Sut emizuvchilar terisi ham har xil — mayin, dag‘al, nina
shaklidagi (tiprati-kanda) jun bilan qoplangan.
Teri qoplamining o‘zgarishidan bir qancha muhim hosilalar kelib chiqadi. Ular
organizmda xilma-xil funksiya bajaradi. Shox moddaga aylangan (tuyoq, shox, tirnoq,
pix, jun, tish, sut bezlari, yumshoq tovon, ter, yog‘, moy bezlari) ana shunday organ-larga
knradi.
YOG
‘
bezlari yog‘li suyuqlik ishlab chiqaradi va teri-ni qurib qolishdan va elastik
holatda saqlaydi.
YOG
‘
bezlari zapas yog‘ to‘playdi, sut bezlari esa yangi tug‘ilgan
bolaning o‘sishi uchun eng zarur bo‘lgan sut ishlab chiqaradi va hokazo.
TERINING TUZILIShI
Har xil hayvonlarning terisi turlicha tuzilgan. Ba’zi hay-vonlar (qoramol) terisijuda
qalin, qo‘y va echkilar terisi yupqa bo‘ladi. Bitta hayvonning terisi ham har xil joyda
turlicha
qalinlikda, masalan, bosh, yelka, bo‘yin terisiga qaraganda qo‘l-tiq, chov terisi
ancha yupqa, umuman hayvon tanasining qaysi qismi tashqi muhit bilan yaqindan
bog‘langan bo‘lsa, o‘sha joy-ning terisi qalin bo‘ladi.
Umurtqali hayvonlar terisi murakkab tuzilgan bo‘lib, 3 qatlamdan: 1) ustki qatlam —
epidermis; 2) asosiy qatlam; 3) teri osti qatlamidan iborat.
Terining ustki qatlami epiteliy to‘qimalaridan tuzilgan bo‘lib, undan muguzlashgan bir
qancha organlar kelib chi^adi. Qolgan ikkita qatlam esa biriktiruvchi to‘qimadan iborat bo‘-
lib, mexanik ahamiyatga ega.
Epidermis —epidermis (1-rasm) terining eng muhim va mu-rakkab qatlami bo‘lib, tana
hamda asosiy terini tashqi muhit-dan himoya qiladi, shu bilan birga bu qatlamdan har xil
tuzil-gan muguzlashgan organlar ham kelib chiqadi. Epidermis qatlami tez rivojlanishi bilan
bir qatorda o‘zidan shox modda hosil qiluvchi keratin ishlab chiqaradi.
Epidermis qatlami
doi-mo nobud bo‘lib, yana yangilanib turadi. U hamma vaqt almashi-nib turishi sababli teri
kirlanishdan va har xil parazitlar-dan tozalanadi. Hayvonlarning ba’zi joylarida saqlanib
qolgan bu o‘lik epidermis terida qotib qolib, katta-katta parcha bo‘lib tushadi. Natijada
organizmda moddalar almashinuvi bu-ziladi va har xil teri kasalliklari paydo bo‘ladi.
Shuning uchun hayvonlarni doim toza saqlash kerak.
Asosiy, ya’ni chin teri — derma, (s/cutis, cornea) Bunday atali-
1- rasm.
Teri qoplami.
L-tuzilish sxemasi (I. P. Osipovdan); / - epidermis; // - ternning asosi-
/// - teri osti qavati;
IV-
sezuvchn jun;K-K' - qoplovchi jun va uning fo1-
likulasi; / - jun poyachasi;
2 -
jun ildizi;
3 -
jun piyozchasi;
4
- jun so‘rg‘nchi-
■> ~
jun g‘ilofi;
6
ildiz xaltachasi; 7 yog‘ b z ;
8
b
9
l - jun g‘ilofi; b - ildiz xaltachasi;
7
- yog‘ bezi; Ya - ter bezi-
9 —
junni k?-taruvchn muskul; /0 -
jun xaltachasi bo‘shlig‘i: // _ yangi jun;
12
-almashuvchi
JUN
-
III
15 16
lardagi sezuvchi jun.
Shiga sabab shuki, unda har xil nerv va qon tomirlari, limfa tomirlari juda
ko‘p bo‘ladi. Asosiy qatlamning tayanchi birik-tiruvchi to‘qimadir.
Biriktiruvchi to‘qimaning tolalari har to-monlama joylashib,
bir-biriga
zich o‘ralgan bo‘ladi. Asosiy te-rida bir qancha ter bezlari, jun
xaltachasi, jun ildizi, yog‘ bezlari bo‘ladi. Bu qatlamning qalinligi
hayvonlarning sog‘lig‘iga, parvarish qilinishiga,
yashash sharoitiga va
jinsiga bog‘liq. Urg‘ochi hayvonlarning terisi erkaklarnikiga qaraganda
ancha yupqa bo‘ladi.
Teri osti qatlami — subcutis asosiy terining ostida joylash-gan bo‘lib,
siyrak
biriktiruvchi
to‘qimadan
tuzilgan.
Terining
harakati,
cho‘ziluvchanligi shu qatlamning tuzilishiga bog‘liq. Bo‘yin terisi
serharakat, suyakka yaqin joydagi teri kam hara-kat, chunki bu yerda teri
osti qatlami juda yupqa bo‘ladi. Shuning
uchun bunday joylarda
shilimshiq xaltachalar bo‘lib, ular ish-qalanishni kamaytiradi. Ko‘pchilik
sut emizuvchi hayvonlar te-risining ostida yog‘ bezlari bo‘lib, ular —
glandula adiposa deyi-ladi. Bu bezlar yog‘ to‘plash uchun xizmat qilib,
cho‘chqalarda va suvda yashovchi sut emizuvchilarda yaxshi
rivojlangan. To‘plangan yog‘ hayvonlar uchun zapas oziq hisoblanadi.
Hayvonlar yoz va kuz vaqtida terisi ostida juda ko‘p yog‘ to‘plab, qish
oylarida sarf qiladi.
YOG
‘
to‘planishi ham hayvonlar jinsiga bog‘liq.
Urg‘ochi hayvonlarda yog‘ to‘planish protsessi yaxshi boradi, chunki
bola tu-g‘ib, uni o‘stirishda yog‘ muhim rol o‘ynaydi.
Teri osti
yog‘lari-ning fiziologik ahamiyati ham katta, chunki ular issiq va so-
vuqni ko‘p o‘tkazmaydi.
