|
2.3. Монополияларнинг иқтисодий асоси ва уларнинг турлари.
ХХ аср бошларида эркин (мукаммал) рақобатга асосланга иқтисодиёт
тобора монополлашиб борди, бу айниқса Европа ва АҚШда яққол кўзга
ташланди. Иқтисодий либериализм принциплари (эркин савдо-фритредолик,
давлатнинг иқтисодга аралашмаслиги ва б.) реал ҳаёт талабларига жавоб
бермай қўйди. Монополлашувнинг ёрқин оқибати сифатида 1929-1933
йиллардаги жаҳон иқтисодий инқирозининг келтириш мумкин.
Деярли юз йил давомида Ж.Б.Сэйнинг «бозорлар қонуни» ҳамма ерда
тан олинган ва унга суяниб иш юритилган бўлса, бу даврда унинг аҳамияти
пасайиб борди. Номукаммал рақобат аввал институтционализм, кейин
неокласиклар томонидан тадқиқот объеккти қилиб олинди.
Бу муаммолар билан деярли бир вақтда Гарвард университети
профессори
Э.Чемберлин
ва
Кембриж
университети
профессори
Ж.Робинсонлар шуғулланди.
1933 йили америкалик Э.Чемберлин ўзининг «Монополистик рақобат
назарияси», инглиз Ж.Робинсон хоним эса «Номукаммал рақобатнинг
иқтисодий назарияси» асарларини чоп этдилар. Бу асарларда эркин рақобат
шароитини инкор этадиган шароитда бозор механизмларининг ҳаракати
масалалари ҳар томонлама чуқур таҳлил этилади. Хусусан, иккала муаллиф
фикрича, бозор баҳоси бозор иштирокчиларининг коллектив фаолияти
туфайли юзага келмайди, чунки товар маҳсулотларининг турли-туманлиги
(дифференцияси) ҳаридорларни бу товарлар баҳоси тўғрисида тўлиқ
информациядан, фирма-ишлаб чиқарувчиларни танлашда рақобатдан
маҳрум этади. Улар иқтисодиётда мувозанатнинг бўзилиш сабабларини
илгаригидек иқтисодий муҳитдаги «категория» ва «қонун» лардан
излайдилар. Инститўтционал йўналиш тарафдорларига эса, номукаммал
рақобат иқтисодий ўсишга аввало «инсон омили»нинг таъсири оқибатидир.
Бу эса жамият ривожланиши, шу билан бирга иқтисодиёт соҳаларида юзага
келадиган ижтимоий-психологик, ҳуқуқий ва бошқа муаммолардир
31
Эдвард Хейтинг Чемберлин (1899-1967) ўз
асарида монополиянинг моҳияти, монопол баҳо
ва монопол фойданинг юзага келишининг чуқур
таҳлилини
бепради.
Унинг
фикрича,
монополиянинг моҳияти - бу таклиф устидан
назорат, бунда баҳо устидан ҳам назорат бўлади.
Дифференциация кучайиб борган сари ҳар
бир сотувчи абсолют (мўтлоқ) монополияга эга бўлади, аммо шу билан
бирга, ўрнини боса оладиган бошқа маҳсулот ишлаб чиқарувчининг
номукаммал рақобатига учрайди. Шундан келиб чиқиб, барчасотувчилар
«рақобатчи монополистлар» бўлиб, «монополистик рақобат» кучлари
таъсири шароитида иш юритадилар.
Чемберлин фикрича, бозорлар ўзаро боғланган, чунки бир-бирига
боғлиқ бўлмаган сотувчилар вазифаси бир-бирига яқин бўлган
маҳсулотларни реализация қилишда ҳамоҳангдирлар. Реал ҳаётда бозорлар у
ёки бу даражада номукаммалдирлар, шу сабабли мувозанатга интилиш
тўғрисида гапириш ўта соддаликдир. Натижада ҳар бир сотувчи монополист
деб ҳисобланади, унинг ўз ҳаридорлари, «ноёб» маҳсулотини олувчилар
бўлади. Бозордаги монополистик сифатида баҳоларни тартибга солади. Бу
эса товарлар ва хизматларнинг реал таклиф ҳажми «соф» рақобат
шароитидагидан кам, баҳоси эса юқорироқ бўлади. Бу ерда маҳсулот
дифференцияси энг муҳим шартди. Бу категориянинг моҳияти шундаки,
сотувчиларнинг товари (ёки хизмати) да бошқаларникидан кескин фарқ
қилувчи белгиси бўлиши кераклигидир. Бу белги ҳаридор учун реал ёки
хаёлий бўлиши, аслида эса худди шу маҳсулотга афзаллик берилишига олиб
келиши шарт. Бундай дифференциация бўлган шароитда ҳаридорлар ва
сотувчилар тасодифий ёки тартибсиз жуфтликка (бу соф рақобатда бўлади)
бирлашмайдилар, бу ерда афзаллика асосланган танлов ҳал қилувчидир.
Сотувчи -монополист қўшимча ҳаражарлар қилиш йўли билан
сотилаётган маҳсулот ҳажмини ошириши (бунда товар баҳоси пасайиши)
32
мумкин. Бошқа худди шундай товар сотувчилар эса бу шуни дарҳол амалга
ошира олмайди деб рақобатдош товар маркаси баҳосини пасайтириш ёки
янгисини и.ч. давомида, худди шундай чоралар бошқа рақобатчи томонидан
қўлланилиши мумкинлигидан беҳавотир бўлади.
Рақобатнинг баҳоланмайдиган омиллари қаторига товарлар сифати ва
реклама киради ва улар индивидуал ёки алоҳида хусусиятларга эгадир.
Дифференциация
маҳсулотнинг
ўз
маълум
хусусиятлари
асоида
шаклланиши, маслан,
Do'stlaringiz bilan baham: |
