R. X. Karlibayeva, A. A. Temirov korxonalarni

1-bob 
“KORXONALARNI RAQOBATBARDOSHLIGINI 
BAHOLASH” FANINING PREDMETI VA MAZMUNI 
1.1. 
Korxonalarni raqobatbardoshligini baholash mexanizmi 
O‗zbekiston Respublikasida iqtisodiy rivojlanishining hozirgi sharoitida tayyor 
mahsulotlar ishlab chiqarish, raqobatbardosh tarmoqlarni rivojlantirish maqsadida 
xom ashyoni qayta ishlovchi tarmoqlar ulushini oshirishga qaratilgan tarkibiy 
o‗zgarishlar katta o‗rin egallaydi. Bu esa, o‗z navbatida mahsulotlarning tashqi 
bozorga chiqishi, binobarin, eksport qilish imkoniyatini kengaytiriga yordam beradi. 
Ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilmasdan turib, tashqi bozorlarga chiqish va 
mahsulotlarimizni sotish borasidagi eksport dasturini amalga oshirish, valyuta 
daromadlari tushumini ta‘minlash, yuqori texnologiyalarga asoslangan yangi ishlab 
chiqarishni va ish o‗rinlarini tashkil etish, pirovard natijada qo‗yilgan maqsadlarga 
erishib bo‗lmaydi.. 
Mamlaktimiz iqtisodiyotining raqobatdoshligini oshirmasdan, raqobatdosh 
iqtisodiyot, pirovard natijada esa raqobatdosh mamlakatni barpo etmasdan turib, o‗rta 
muddatli istiqbolda mamlakatimiz iqtisodiyotini rivojlangan demokratik davlatlar 
darajasiga olib chiqishdek strategik vazifani amalga oshirish mumkin emasligi ko‗p 
ta‘kidlab o‗tildi. Shu sababli ham ishlab chiqarish korxonalarining raqobatbardoshligi 
masalasi muhim ahamiyat kasb etadi. 
Ma‘lumki, raqobat - bu tadbirkorlikning ajralmas bir bo‗lagidir. Raqobat
umumijtimoiy kategoriya bo‗lib, ijtimoiy jarayon qatnashchilari o‗rtasida yaxshiroq 
yashash uchun bo‗ladigan kurashni anglatadi. 
Raqobat iqtisodiy faoliyat ishtirokchilarining o‗z manfatlarini tularoq yuzaga 
chiqarish, ya‘ni yaxshi daromad topish, o‗z mavqeini mustahkamlash, o‗z qobiliyatini 
namoyon etish va imij (obro‗-e‘tibor)ga ega bo‗lish uchun boshqalar bilan 
kurashadilar. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida tovarlarning raqobatbardoshliligi
aniqlanayotganda, uning boshqa raqobatchi tovarlardan yuksak taraflarining 

---

13 
mavjudligi, umume‘tirof etilgan talablarga javob berishi hamda ketgan xarajatlar 
miqdori bilan baholanadi. Maxsulotning raqobatbardoshliligini baholashda 
xaridorlar ehtiyoji va bozor talabiga asoslanadi. Chunki tovar xaridor talabiga javob 
berishi uchun quyidagi parametrlarga mos kelishi kerak: 
• texnik parametrlarga (tovar belgisi, uni qo‗llash va tavsiya etish
markazlari); 
• ergonomik parametrlarga (tovarning inson organizmiga mos kelishi); 
• estetik parametrlarga (tovarning tashqi ko‗rinishi); 
• me‘yoriy parametrlarga (tovarning amaldagi me‘yorlarga va standartlarga
mos kelishi); 
• iqtisodiy parametrlarga (tovarning baho darajasi, unga ko‗rsatiladigan
servis xizmati, vositalar o‗lchami, xaridorlarning ayni vaqtdagi ehtiyojlarini
qondira olishi). 
Har bir istemolchi uz ijtimoiy ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda tovarlarni
sotib oladilar. Bu esa o‗z navbatida raqobatni keltirib chiqaradi. 
Xaridorlarning xatti-harakatlaridan shuni ko‗rish mumkinki, tovarlarni
taqqoslashda, uning ishlatish samaradorligi (s), sotib olish xarajatlariga (x)
nisbatan yuqori bo‗lsa o‗sha mahsulotni ko‗proq tanlashadi. U holda tovarning 
raqobatbardoshligi (r) quyidagi, 
R = S/X; 
ko‗rinishni oladi. 
Tovarning raqobatbardoshligini baholash quyidagi bosqichlarda bo‗ladi: 
1. O‗rinbosar tovarlarni topish va uni tahlil qilish; 
2. O‗xshash mahsulotlarning solishtirilishi orqali asosiy ko‗rsatkichlarini
belgilash; 
3. O‗z mahsulotimizdagi integral (umumiy) raqobotbardoshlik 
ko‗rsatkichlarini aniqlash. 
Raqobat kurash vositalari va usullari jihatidan halol raqobat va g‗irrom 
raqobatga bo‗linadi. Halol raqobat qonuniy, yo‗l berilgan va hamma tan olgan, 
insoniy usullar bilan o‗zaro bellashuvdir.G‗irrom raqobat man etilgan vositalar 

---

14 
yordamida va g‗ayriinsoniy usullar bilan olib borilgan kurashdir. G‗irrom raqobat 
yovvoyi bozor iqtisodiyotining, halol raqobat madaniy(sivilizatsiyalashgan) bozor 
iqtisodiyotining belgisi hisoblanadi. G‗irrom raqobat yuz berganda josuslik, 
qo‗poruvchilik, reket, tuxmat, tovar belgisini o‗g‗irlash va hatto qotillik kabi usullar 
qo‗llaniladi, raqibni turli yo‗llar bilan obro‗sizlantirish choralari ko‗riladi
2
. 
Halol raqobatda madaniy usullar qo‗llaniladi. Bu usullardan narx vositasida 
raqobatlashuv, tovar sifatini oshirish orqali kurashish, servis (xizmat ko‗rsatish) 
orqali bellashuv keng tarqalgan. Bu usullardan alohida emas, balki birgalikda 
foydalanish qo‗llaniladi. 
Hozirgi raqobat kurashida tovar reklamasiga alohida e‘tibor beriladi. Reklama 
qilishda biznesmenlar o‗rtasida o‗z tovarlarini va ko‗rsatayotgan qo‗shimcha 
xizmatlari hamda boshqa faoliyatlari bilan keng bozorga ta‘sir etib keladilar.
Raqobat kurashida samarali faoliyat yurg‗izish, unda muvaffaqiyat qozonish 
raqobat strategiyasining qanchalik puxta, izchil, o‗zoqni ko‗ra oladigan rejasini ishlab 
chiqishga uzviy bog‗liqdir. 
Raqobat strategiyasi-raqobat kurashining o‗zoq davrga muljallangan bosh yo‗li 
va yo‗l-yo‗riqlarini ifoda etadi. Strategiyaning maqsadi tez kunda foydani 
maksimallashtirish, oz foyda bilan qanoat qilgan holda o‗z bozorini kengaytirish yoki 
raqibni bozordan siqib chiqarish, yangi bozorga asta-sekin kirib borish kabi 
masalalarda harakat yo‗llarini belgilashdan iborat. Strategiyaga qarab kurash taktikasi 
(usuli va shakllari) tanlanadi. 
Raqobatbardoshlik tushunchasiga iqtisodiy adabiyotda firmalarning mavjud 
sharoitda raqobatchilariga nisbatan baho va bahosiz tavsifiga ko‗ra tovarlarni 
loyihalashtirish, tayyorlash va sotish borasidagi real va potensial imkoniyatlaridir 
deya ta‘rif beriladi.
Mamlakatning raqobatbardoshligi darajasini uning milliy kompaniyalari ishlab 
chiqarayotgan mahsulotlar, firmalar, tarmoqlar raqobatbardoshligi ta‘minlab beradi. 
Shuning uchun dastlab mamlakat raqobatbardoshligini emas, balki milliy 
2
Котлер Ф. Маркетинг и менеджмент – СПб: Питер Ком, 2010, -96с. 

---

15 
kompaniyalar raqobatbardoshligini tahlil etish lozim. U mamlakat kompaniyalarining 
muvaffaqiyatini ta‘minlab beradigan qulay muhitni yaratish quyidagi to‗rtta muhim 
ko‗rsatkichga bog‗liqligini ta‘kidlaydi
3
: 
 
-ishlab chiqarish omillari bilan ta‘minlanganlik; 
-talab ko‗rsatkichlari; 
-yaqin va xizmat ko‗rsatuvchi tarmoqlar; 
-raqobat muhiti va firma strategiyasi. 
Ushbu muhit doirasidagi milliy kompaniyalarning samarali faoliyati 
mamlakatning 
raqobatbardoshlik 
reytingini belgilab beradi. 
Mamlakatning 
raqobatbardoshligini aniqlashda quyidagilar asosiy omillar sifatida xizmat qiladi:
-iqtisodiy salohiyat va iqtisodiyotning o‗sish sur‘atlari; sanoat ishlab 
chiqarishning samaradorligi;
-ilmiy-texnik taraqqiyotning rivojlanish darajasi va uni o‗zlashtirish sur‘atlari; 
xalqaro mehnat taqsimotida qatnashish;
-ichki bozor hajmi va dinamikasi;
-iqtisodiyotda davlatning roli;
-moliya tizimining egiluvchanligi; mehnat resurslari bilan ta‘minlanganlik va 
malaka darajasi;
-ichki siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy holat;
-iqtisodiyotning jahon bozori kon‘yunkturasi talabiga moslashish darajasi va 
qobiliyati.
Iqtisodiyotning real sektori korxonalarini qo‗llab-quvvatlash dolzarb ahamiyat 
kasb etib, respublikamizda ushbu jarayon bir qator asosiy yo‗nalishlar bo‗yicha 
amalga oshirildi. 
Quyidagi rasmda ushbu yo‗nalishlar keltirib o‗tilgan. 
3
Портер М. Конкуренция. /Пер. с англ. - М.: Издательский дом "Вильямс", 2010. С. 176.

---

16