R. X. Karlibayeva, A. A. Temirov korxonalarni

6.3. 
Pul oqimlarining turlari
 
Xalqaro amaliyotda qo‗llanilayotgan pul oqimlari to‗g‗risidagi hisobotda 
amortizatsiya ajratmalari sof foydani hisoblashda garchi pul ko‗rinishida bo‗lmasa 
ham, korxonaning daromadlari summasidan chiqarilib tashlanadi. Chunki asosiy 
vositalarni sotib olishga qilingan xarajatlar amortizatsiya ajratmalarini keltirib 
chiqaradi hamda ular foydalanish davri mobaynida ajratilib boradi. Bundan shuni 
xulosa qilish mumkinki, sof foyda ko‗rsatkichidan ishlab chiqarishning tushumi 
ko‗rsatkichini olish uchun birinchi navbatda amortizatsiya ajratmalarini qo‗shish 
lozim bo‗ladi. Pul oqimlari to‗g‗risidagi hisobot quyidagi formula bilan ifodalanadi
31
: 
Pul oqimlari(tushumlar)= Sof foyda+amortizatsiya

(23)
 
Korxonalar uchun an‘anaviy usullar yordamida amalga oshirilayotgan tahlillar 
oraliq natijalarni faqatgina ma‘lum muddatlarga ifodalab beradi xolos. Shuning 
uchun ham bu tahlil yakuniy moliyaviy natijalarni tayyorlashda qo‗shimcha 
ma‘lumotlar bo‗lib hisoblanadi. An‘anaviy tahlil natijalari ma‘lum davrlarda yakuniy 
moliyaviy natijalarga erishish uchun xizmat qiladi. Ko‗p kichik korxonalar qo‗yilgan 
investitson mablag‗lar qaytimiga minimal muddat belgilaydilar. O‗z o‗zini qoplash 
usuli kelgusidagi pul oqimlari qo‗yilgan mablag‗ni qancha vaqt davomida qaytishini 
hisoblash imkonini beradi, ya‘ni qo‗yilgan kapital qanchalik tez qaytsa shu darajada 
risk past bo‗ladi va aksincha.
Har qanday loyihaning moliyaviy-iqtisodiy jihatdan baholanishi pul oqimlari 
haqidagi ma‘lumotlarga asoslanadi. Pul oqimlari haqidagi ma‘lumotlarga ega 
bo‗lmasdan turib investitsiya loyihasining samaradorligini baholash mumkin emas. 
Shuni alohida ta‘kidlash lozimki, pul oqimlari haqidagi aniq ma‘lumotlarni yig‗ish 
juda muhim vazifa hisoblanadi. Investitsiya loyihasini baholash loyihani amalga 
oshirishdan oldin bajarilishi sababli, pul oqimlari haqidagi ma‘lumotlar ham 
oldindan rejalashtiriladi. Loyiha samaradorligini baholashda pul oqimlarini 
rejalashtirish va ularni hisobga olish jarayoni asosiy o‗rinni egallaydi. Chunki ushbu 
31
З.Боди, Р. Ментон. Финансы. С.Пб.: Питер, 2005. - с 72. 

---

108 
jarayon investitsiya loyihalarining haqiqiy samaradorligini aniqlashga jiddiy ta‘sir 
ko‗rsatadi. Shu sababli ham, pul oqimlarini rejalashtirishda turli xil risklarni hisobga 
olish ham lozim. Pul oqimlari to‗g‗risidagi hisobotni tuzish uchun balans va 
moliyaviy natijalar to‗g‗risidagi hisobot ma‘lumotlaridan foydalaniladi.
Moliyaviy natijalar to‗g‗risidagi hisobot hisoblash usuliga ko‗ra daromad yoki 
xarajatlar pul oqimlarining harakati davrida emas, balki ularning yuzaga kelgan 
davrida tan olinadi. Shu sababli ham pul oqimlarining aniqlanishi uchun moliyaviy 
natijalar to‗g‗risidagi hisobotlarni o‗tkazish (moslashtirish) kerak bo‗ladi. Buning 
uchun daromadlarni haqiqatdagi pul mablag‗larining kelib tushishi va pul 
chiqimlarini esa haqiqatdagi sarflarga moslashtirish orqali erishiladi. 
Pul oqimlarini aniqlashning bevosita va bilvosita turlari mavjud. 
Bevosita usulida moliyaviy natijalar to‗g‗risidagi hisobotning har bir moddasi 
haqiqatdagi pul tushumlar va chiqimlari bilan moslashtiriladi.
Bilvosita usulda esa moliyaviy natijalar to‗g‗risidagi hisobotning har bir 
moddasi haqiqatdagi pul tushumlar va chiqimlari bilan moslashtirilmaydi. Unga 
ko‗ra, hisobning asosiy nuqtasi bo‗lib, tahlil qilinayotgan davrning pul mablag‗lari 
harakati bilan bog‗liq bo‗lmagan harajatlarni qo‗shish va pul oqimlariga bog‗liq 
bo‗lmagan barcha daromadlarni chiqarib tashlash orqali moslashtirilgan foyda 
(zarar)ning umumiy hajmi olinadi.
Jahon amalityotida kichik korxona faoliyatiga investitsiya kiritilayotgan paytda 
uning menejmenti yalpi yoki sof pul oqimiga emas, balki erkin pul oqimlariga 
e‘tiborini qaratadi. Chunki pul mablag‗lari harakatidan faqatgina xarajatlarni qoplash 
emas, balki farovonlikni oshirish maqsad qilinadi.
Korxonaning erkin pul oqimi (