|
Lourens Kolberg
psixologiya yo’nalishi aspiranti bo'lganida ushbu mavzu
bo'yicha ish boshlagan. Chikago universiteti 1958 yilda va butun hayoti davomida
nazariyani kengaytirdi.
Garvard psixologi Lourens Kolberg (1927 - 1987) shaxsning axloqiy shakllanishi
muammosiga yondashuvni ishlab chiqdi. Kolberg bolaning xatti-harakati tashqi
qoidalar va me'yorlar bilan belgilanadi deb hisoblardi. Ular o'sib ulg'aygan sari,
to'g'ri xulq-atvor ko'rsatmalari shaxsning ichki munosabatlariga aylanadi. Ko'p
yillik izlanishlar natijasida u axloqiy rivojlanishning olti bosqichini aniqladi.
Odamlar rivojlanish bosqichlarini ketma-ket bosib o'tadilar, lekin faqat bir nechtasi
oxirgi ikkitasiga etib boradi. Katta bo'lish axloqiy rivojlanishni talab qilmaydi.
Ba'zilar butun umri davomida ham yetuk hisoblanmaydi.
Rivojlanishning uchta darajasi mavjud, ularning har biri ikki bosqichdan iborat. Bir
bosqichdan ikkinchi bosqichga o'tish kognitiv ko'nikmalar va empatiya
qobiliyatini yaxshilash natijasida yuzaga keladi.
Birinchi daraja: an'anaviy.
1-bosqich - shaxs jazodan qochish uchun "axloqiy" harakatlar qiladi.
2-bosqich - mening ehtiyojlarimga mos keladigan narsa to'g'ri.
Ikkinchi daraja: an'anaviy.
3-bosqich - To'g'ri bo'lgan narsa boshqalarni ma'qullaydi. Men rozilik olish uchun
to'g'ri ish qilaman.
4-bosqich - qonunda aytilgan narsa to'g'ri va
hokimiyat organlarini tashkil etish.
Uchinchi daraja: an'anaviylikdan keyingi.
5-bosqich to'g'ri, bu boshqa odamlarning huquqlari va ijtimoiy konventsiyalarini
hisobga oladi.
6-bosqich – u yoki bu harakatning to‘g‘riligi adolat, xolislik, umuminsoniy va teng
huquqlilik kabi umuminsoniy me’yor va tamoyillar bilan belgilanadi.
Birinchi ikki bosqich hali yaxshi va yomon tushunchalarini o'zlashtirmagan
bolalarga xosdir. O'z harakatlarida ular jazodan qochish yoki foyda olish
zaruriyatini boshqaradi. Uchinchi bosqich - ijtimoiy ma'qullanish istagi. Odamlar
boshqalarga moslashib, axloqiy me'yorlarga muvofiq harakat qiladilar. Ular
boshqalarning fikrini boshqaradi va unga moslashishga intiladi. Bu bosqichda
insonning yaxshilik va yomonlik haqidagi shaxsiy tasavvuri shakllana boshlaydi.
Kolbergning ta'kidlashicha, ko'pchilik odamlar uchinchi bosqichda, ya'ni ularning
xatti-harakatlariga boshqalar kuchli ta'sir ko'rsatadi.
Axloqiy ong to'rtinchi bosqichda, shaxs jamiyat manfaatlarini va shu manfaatlarga
mos keladigan xulq-atvor qoidalaridan xabardor bo'lganda shakllanadi.
Kolbergning fikricha, uchinchi va to'rtinchi bosqichlarda odamlar o'z muhitida
qabul qilingan qadriyatlardan qat'i nazar, yuqori axloqiy harakatlarni amalga
oshirishga qodir.
Beshinchi bosqichda odamlar turli xil axloqiy e'tiqodlar o'rtasidagi ziddiyatlarni
tushunadilar, umumlashtira oladilar va har bir kishi ma'lum bir tarzda harakat qilsa,
nima bo'lishini tasavvur qila oladi. Oltinchi bosqich - axloqiy tuyg'u -
umuminsoniy va izchil axloqiy tamoyillarni shakllantirish.
Ushbu bosqichdagi odam egosentrizmdan mahrum va boshqalarga bo'lgani kabi
o'ziga ham xuddi shunday talablarni qo'yadi. Maxatma Gandi, Martin Lyuter
kabilar - axloqiy rivojlanishning eng yuqori bosqichiga erishgan odamlardir.
Axloqiy rivojlanish intellektual rivojlanish bilan bog'liqmi? Kolberg ma'lum bir
intellektual darajaga erishish zarur, ammo axloqiy rivojlanishning tegishli
bosqichiga erishish uchun etarli emas deb hisobladi.
Empirik tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, ba'zi odamlar beshinchi bosqichdan to'rtinchi
bosqichgacha axloqiy regressiyani boshdan kechirishadi. Ammo Kolberg
regressiya ehtimolini inkor etdi va to'rtinchi bosqichdan beshinchi bosqichga
o'tishda ikkala bosqichning belgilari bilan ajralib turadigan 4+ kichik bosqich
mavjud, deb qaror qildi, lekin aslida beshinchi bosqich hali to'liq birlashtirilmagan.
shaxsiyat. Inson qonunning o'zboshimchalik xususiyatidan hafsalasi pir bo'lishi va
jamiyatning o'zini aybdor deb bilishi mumkin.
Buni ikkinchi bosqichning relyativizmi bilan aralashtirib yubormaslik kerak, bunda
shaxs o'z manfaatlariga zid bo'lgan jamiyat manfaatlarini axloqiy jihatdan noto'g'ri
deb biladi. Kolbergning ta'kidlashicha, relativizm ko'pincha kollej o'quvchilarida
kuzatiladi.
Kolberg rivojlanishning ettinchi bosqichi bo'lishi mumkinligini aytdi -
transsendental axloq yoki kosmik yo'nalish axloqi. Ammo odamlarda uning
belgilarini aniqlash deyarli mumkin emas, chunki oltinchi bosqich mavjudligini
tasdiqlashda empirik ma'lumotlarni to'plashda qiyinchiliklar paydo bo'lgan.
Kolberg, shuningdek, harakat yoki inson xarakterini axloqiy baholash uchun o'z
yondashuvidan foydalanishga qarshi edi. U o‘z nazariyasi tanlov emas, axloqiy
mulohazalar nazariyasi ekanligini ta’kidlab, argumentlar tuzilishi ularning
mazmuniga bog‘liq emasligini ta’kidlab, buni yondashuvni qo‘llashda zaruriy
“formalizm” deb atadi.
Muhokama uchun masalalar:
1 Kolberg nazariyasiga qanday munosabatdasiz? O'z nuqtai nazaringizni asoslang.
2 Ishga kirishda Kolberg nazariyasi bo'yicha maxsus testlardan foydalanish
foydalimi? Bu axloqiy jihatdan qabul qilinadimi?
2. Dunyoqarash, axloqiy qadriyatlar va xatti-harakatlar o'rtasidagi bog'liqlikni
ko'rsating.
4. Shaxsning axloqiy rivojlanishining oltita darajasi qanday?
5. Axloqiy zaiflik nima?
6. Shaxslararo munosabatlar xulq-atvor axloqiga qanday ta'sir qiladi?
Do'stlaringiz bilan baham: |
