Вазирлиги Тошкент Молия Институти

VI боб. Пул муомаласини прогнозлаштириш 
6.1.
 
Пул муомаласини прогнозлаштириш муаммолари 
Бизга маълумки, пул муомаласи пулнинг доимо айланишда булиши, ўз 
вазифаларини ўзлуксиз бажариб туриши орқали намоён булади. Яъни нақд ва нақд 
булмаган пулларнинг ўз вазифаларини бажаришидаги ҳаракати пул муомаласини 
келтириб чиқаради. 
Ҳар бир давлатда пул муомаласи маълум қонун ва қоидалар асосида тартибга 
солиб турилади. Олдинги марказлашган, режали бошқарувга асосланган иқтисодий 
тизимда пул муомаласи режалаштириш асосида бошқариб келинган. Жумладан, 

---

55 
аҳолининг даромади ва ҳаражатлари давлат томонидан мувофиқлаштирилиб турилган. 
Яъни, товар ишлаб чиқаришни кенгайтириш, аҳолига кредитга товарлар бериш, баҳолар 
тизимини ўзгартириб туриш ва ҳоказолар орқали. 
Барча жараёнлар давлат томонидан бошқарилгани учун пул муомаласи қонуни 
бўзилганда давлат ўз валюта доирасида нархларни ўзлаштириш, пул реформаси билан пул 
муомаласини тартибга солиб келган. 1991 йилгача Собиқ иттифоқ ҳудудида пул 
муомаласини ташкил қилиш ва режалаштириш аҳоли даромад ва ҳаражатлари баланси 
ҳамда касса ва кредит режалари асосида амалга ошириб келинган. 
Бутун Мамлакат ва Республикалар миқёсида баланс икки булим бўйича кенг 
жараёнларни ўз ичига олган ҳолда ишлаб чиқарилган. Балансда аҳоли даромади ва 
ҳаражатларининг тақсимоти ижтимоий гуруҳлар: ишчи ва хизматчилар, колхозчилар 
бўйича курсатилган. 
Баланснинг А қисмида аҳолининг давлат, кооператив ва жамоат ташкилотларидан 
оладиган даромадлари, ҳамда шу даромадлар ишлатилишининг асосий йуналтиришлари 
акс эттирилган. Б қисмида эса аҳоли гуруҳлари орасида товарлар сотиш ва хизматлар 
курсатиш билан боғлиқ бўлган пулли даромад ва ҳаражатлар ҳисобга олинган. 
Аҳолининг даромадлари ва ҳаражатлари балансини тўзишдан асосий мақсад 
аҳолининг булиши мумкин бўлган пулли даромад ва ҳаражатларини иқтисодий 
асосланган прогнозлар қилишдан иборат. Баланснинг нақд пул айланишини ташкил 
топишидаги аҳамияти шу билан белгиланган. 
Мамлакатдаги нақд пулларнинг муомаласи кулами асосан аҳоли пул 
даромадларини таркиб топтириш жараёни ва уларнинг кейинчалик муайян мақсадга 
йуналтириши билан чегараланган. Балансда муомала учун зарур бўлган пул миқдорини 
аниқлашда қулланиладиган курсаткичлар акс эттирилган. Балансда асосан аҳоли 
томонидан товарларни ҳарид қилиш учун мулжалланган ахолининг ҳарид фонди 
аниқланади.
Аҳоли даромадлар ва ҳаражатлар балансида даромадларнинг ҳаражатлардан 
купроқ булиши аҳолининг қулида нақд кўпайганлигини, ҳаражатларнинг даромадлардан 
устун булиши эса аксинча, аҳоли қулидаги нақд пул қолдиғининг камайишини билдиради. 
Аҳоли даромад ва ҳаражатларини мувозанатлаш халқ истеъмоли учун зарур 
бўлган товарларни ишлаб чиқаришни кенгайтириш, аҳолига пулли хизмат курсатувчи 
корхоналар фаолиятини ривожлантириш бўйича тадбирларни ишлаб чиқиш зарурлигини 
ифода этади.
1991йилдан бошлаб, аҳолининг даромадлари ва ҳаражатлари балансини ҳисоблаш 
қуйидагича қисқартирилган шаклда тўзила бошланди.