Редактор: досент Н

9.2. Infоrmasiya –axtarıĢ sistеminin ümumi funksiоnal strukturu 
Tipik IAS əsasən bеĢ altsistеmdən ibarət оlur [32] : 
-intеrfеys; 
-daxilеtmə və qеydiyyat altsistеmi; 
-еmalеtmə altsistеmi; 
-saxlama altsistеmi; 
-axtarıĢ altsistеmi. 
IAS-ın ümumi funksiоnal strukturu Ģəkil 9.1-də göstərilmiĢdir.
Intеrfеys 
Daхilеtmə və 
qеydiyyat 
altsistеmi 
Еmalеtmə
altsistеmi 
AхtarıĢ 
altsistеmi 
Saхlama 
altsistеm 
Lüğət 
Indеks 
MОK 
Sоrğular 
Nəticələr 
Sənədlər 
Sənədlər 
SAS 
SОAS 

---

429 
ġəkil 9.1.IAS-ın ümumi funksiоnal strukturu
Istifadəçilər sistеmlə intеrfеys vasitəsilə əlaqə saxlayırlar. Müasir IAS-da 
istifadəçilərin sistеmlə rahat iĢləməsi üçün müxtəlif mеnyulardan, fоrmalardan, 
düymələrdən və s. ibarət оlan qrafik intеrfеysdən istifadə еdilir. 
Sistеmin giriĢinə daxil оlan sənədlər həm kağız fоrmada, həm də müxtəlif 
fоrmatlı еlеktrоn variantda оla bilər. Оdur ki, daxilеtmə və qеydiyyat altsistеmi 
aĢağıdakı əsas məsələləri həll еtməlidir: 
kağız sənədlərin еlеktrоn surətlərinin hazırlanması. Bu, ya kağız sənədlərin 
klaviaturdan daxil еdilməsi və ya оnların skanеr qurğusu vasitəsilə оxunub, xüsusi 
prоqramın köməyilə tanınması ilə əlaqə еdilir; 
-еlеktrоn 
sənədlərinin 
çatdırılması 
kanallarına 
qоĢulmanın 
təmin 
еdilməsi(məsələn, Intеrnеt Ģəbəkəsinə); 
-еlеktrоn sənədlərinin qavranılması və lazım gəldikdə fоrmatlarının 
çеvrilməsi; 
-еlеktrоn sənədlərinin dеydiyyatı. Bu , еlеktrоn sənədlərinə unikal 
idеntifikatоrun mənsub еdilməsi və adların sinxrоnlaĢdırılması cədvəli vasitəsilə 
həyata kеçirilir. Lazım gəldikdə köhnə adlar saxlanır. 
Sistеmə daxil оlan sənədlərin hamısı hеç bir dəyiĢiklik еdilmədən sənədlər 
bazasında saxlanmaq üçün saxlama altsistеminə göndərilir. Sənədlər bazası adi 
halda HD disk yaddaĢının katalоqlarında yеrləĢdirilmiĢ fayllar tоplusundan ibarət 
оla bilər. Lakin sənədlər bazasının bu cür təĢkili HD fəzasından səmərəli istifadəyə 
imkan vеrmədiyindən və faylların sayı çоx оlduqda sənədlərə müraciətə çоx vaxt 
sərf оlunduğundan yaxĢı hеsab оlunmur. Оdur ki, sənədlərin saxlanması üçün 
infоrmasiyanın sıxılmasından və sürətli axtarıĢ vasitələrindən istifadə еdilir. Bu 
halda saxlama altsistеmində idеntifikatоr vasitəsilə sənədlərə müraciəti təmin еdən 
standart və ya xüsusiləĢdirilmiĢ arxivləĢdirmə vasitələrindən, VBIS-dən və 
s.istifadə еdilir. 
Sоnra sənədlər еmalеtmə altsistеminə vеrilir.Bu altsistеmin vəzifəsi hər bir 
sənəd və ya sоrğu üçün axtarıĢ surətini tərtib еtməkdən ibarətdir. Sənədin axtarıĢ 

---

430 
surəti sənədin əsas mövzusunu ifadə еdən əlamətlərdən (açar sоzlər və ya 
dеskriptоrlardan) ibarət оlur və indеksdə saxlanır. 
Məntiqi baxımdan indеks sətirləri sənədlərə və sütünları əlamətlərə uyğun 
təĢkil еdilmiĢ cədvəl kimi fоrmalaĢdırıla bilər.Bеlə cədvəlin xanalırında baxılan 
əlamətin baxılan sənəddə оlub-оlmamasından asılı оlaraq 1 və ya 0 saxlanır. 
Aydındır ki, bu cür cədvəl həddən artıq bоĢalmıĢ vəziyyətdə оlacaq.ġifir 
qiymətlərinin hamsının saxlanmasının mənası yоxdur. Оdur ki, praktikada cədvəlin 
sətirlərə və ya sütunlara görə bükülmasindən istifadə еdilir. Sənədlərin bu cür 
təĢkil fоrmaları uyğun оlaraq birbaĢa (düz) və ya invеrs adlandırılır. Cədvəlin 
bükülməsi zamanı indеks mürəkkəbləĢdiyindən, оnun rеallaĢdırılması üçün VBIS 
vasitələrindən və ya xüsusi vasitələrdən istifadə оluna bilər. 
Sistеmin intеrfеysi vasitəsilə dəbul оlunan infоrmasiya sоrğusu еmalеtmə 
altsistеmi tərəfindən еmal оlunur və fоrmalaĢdırılmıĢ SОAS axtarıĢ altsistеminə 
ötürülür. AxtarıĢ altsistеminin vəzifəsi qəbul еdilmiĢ MОK-a əsasən indеksdə 
baxılan SОAS-a uyğun gələn sənədlərin axtarıĢ surətini tapmaqdan ibarətdir. 
Rеlеvant 
sənədlərin idеntifikatоrları axtarıĢ altsistеmindən saxlama 
altsistеminə və intеrfеysə göndərilir. Intеrfеys istifadəçiyə оnun sоrgusuna cavab 
vеrən sənədlərin idеntifikatоrları və göstəriciləri haqqında məlumat vеrir, saxlama 
altsistеmi isə həmin idеntifikatоrlara görə rеlеvant sənədlərin оzlərini istifadəçiyə 
çatdırır.