126
borshi tushiniladi. Aholining sifatiy rivojlanishi esa, asosan uning salomatligi,
o’rtacha umr ko’rishi, bilim darajasi va ma’lum tarbiya olishi komilligida o’z
ifodasini topadi. Aholi rivojlanishi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining uzviy qismi
bo’lib, u o’z ichiga asosan oiladan, oila muhitida olar edi. Keyinchlik sanoat asta-
sekin rivojlanib borishi natijasida mexnatga tayyorlashda maxsus bilimlar, maxsus
faoliyat zarur bo’lib qoldi. Bu zarurat davlatda ta’lim tizimini yanda
rivojlantirishda, yoshlarga naxsus bilim berib, kasb-xunar o’rgatishga
extiyoj
yaratdi. Natijada o’lkamizda ta’lim tizimi tashkil topdi va rivojlandi. Xozirgi
davrda O’zbekistonda aholi siyosatining asosiy maqsadi uning sifatiy rivojlanishini
tashkil etishdan iboratdir.
Aholining sifatiy rivojlanishi quyidagilarni o’z ichiga oladi.
-
aholi salomatligining holati, bolalar va onalar o’limi o’rtacha
umr davri:
-
aholining ta’lim darajasi va uning tarkibi:
-
aholining kasb-hunarga tayyorlik darajasi:
-
aholining sotsial tarkibi va sotsial mobilligi:
-
aholining urbanizatsiyalashganligi:
-
aholining hududiy harakati:
-
aholining ma’navi-madaniy qadriyatlari va ularni saqlash,
e’zozlash.
Respublikada aholi siyosati o’zaro chambarchas bog’langan bo’g’inlardan
tashkil topgan. Ushbu bo’g’inlarga demografik siyosat,
aholi migratsiyasi,
urbanizatsiya va bandlik siyosatlari kiritish mumkin.
Demografik siyosat aholi siyosatini uzviy qismi bo’lib, uning asosiy
maqsadi aholini miqdoriy rivojlanishi bosqichlaridan iboratdir. Demografik
siyosatning asosiy obyekti aholining takror barpo bo’lish jarayoni xisoblanadi.
Demografik siyosat orqali kutilgan, istalgan aholi takror barno turiga
erisxiladi. Ma’lumki aholi takror barno bo’lishi tug’ilish, o’lim, nikoh, ajralish kabi
demografik jarayonlar bilan bevosita bog’liqdir.
Shu bois ushbu jarayonlarni
siyosat yo’li bilan jamiyat tomonidan boshqarilishi ham demografik siyosat
127
vaziyatlaridandir. Jamiyat taraqqiyotiga nazar tashlasak, demografik jarayonlarni,
ayniqsa tug’ilish, nikohni jamiyat tomonidan boshqarilganligini guvohi bo’lamiz.
Hatto bu haqida eng qadimgi olimlar Aflotun va Aratsu asrlarida ham uchraydi.
Qadimgi Rimda tug’ilish va nikohni ozod insonlar o’rtasida qo’llab –
quvvatlovchi, qonunlar qabul qilingan. Feodalistik jamiyatda esa din tomonidan
shunday
qattiq qonunlar yaratilganki, ularda nikoh, cheklanmagan tug’ilish va
katta oilalar aholini muntazam ko’payib borishini omili sifatida ximoya qilingan,
qo’llab – quvvatlangan Yevropada kapitalistik ishlab chiqarish usulini rivojlanishi
esa demografik jarayonlarda yangi muammolarini, yo’nalishlarni kelib chiqishiga
sabab bo’ldi. Sanoatni rivojlanishini shahar turmushi tarzini kengayishi, ayollarni
ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirok etishi tufayli, oilada farzandga bo’lgan talab
kamaydi. Ko’p bolali ayollarda, kapitalistik ishlab
chiqarish sharoitida qator
iqtisodiy muammolar vujudga keldi, natijada tug’ilish o’z-o’zidan kamaya
boshladi. Kapitalistik ishlab chiqarish usuli rivojlangan Fransiya va boshqa
Yevropa davlatlarida tug’ilish XIX asrning birinchi o’n yilligidan boshlab kamaya
bordi. Ushbu davlatlarda XX asirga kelib aholini ta’biy o’sishi nihoyatda kamayib
ketdi.
Aholi takror barno bo’lishi kengaygan turgan qisqargan turdan o’tdi.
Natijada bu davlatlarda aholini qarishini “Demografik qarish” jarayoni sodir
bo’ldi. Bu ham davlat tomonidan maxsus demografik siyosat olib borishni taqozo
etdi. 1946-yilda Fransiyada tug’ilishni ko’tarish orqali aholi miqdori ko’payishiga
erishishi maqsadida oilalarga birinchi va ikkinchi ayniqsa uchinchi farzandlarining
tug’ilishida alohida nafaqa ajratildi. 1960-1970-yillarda tu’gilishini ko’tarish
maqsadidan demografik siyosat boshqa rivojlangan davlatlarga ham olib berildi.
Lekin ushbu davlatlardagi siyosiy mulkcxilik formasi tug’ilishini ko’paytirish
uchun hamma chora tadbirlarni qo’llashda ba’zi muammolarni keltirib chiqarar edi
. Shu bois yevropadagi rivojlangan davlatlarda tug’ilish darajasini ko’tarib,
optimal, normal xolgagina keltirishni juda mushkul bo’lmoqda.
Rivojlanayotgan
davlatlarga esa. Aksincha 1960-1990-yillarda tug’ilishning yuqori darajada
turganligini va o’lim hollarining keskin kamayganligi natijasida aholining tabiiy
128
o’sishi juda yuqori darajada bo’ldi. Natijada Osiyo, Afrika va janubiy Amerikada
joylashgan qator rivojlanayotgan davlatlarda aholi soni birdan ko’payib ketdi. Bu
xolini demografik mutahassislar “Demografik portlash” deb atadilar. Ushbu
davlatlarda iqtisodiy imkoniyati cheklangan. Xolda aholisining bunday tez
ko’payishi tug’lilishini cheklashga majbur etdi.
Natijada rivojlanayotgan
davlatlarga davlat tomonidan “oilani rejalashtirishi” ya’ni “tug’ilishini nazorat
etish” borasida demografik siyosat olib boriladi masalan, hitoyda bir oilaga bir
bola siyosati olib boriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
