Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

 Dafn marosimlari. Misr madaniyatida o‘lim bilan hayot do-

imo bir-biriga qarama-qarshi turgan. Ajalsiz ruh Misr dinida 

alohida o‘rin egallagan. Mana shu ajalsizlikka intilish ko‘mish 

marosimlarining shakllanishiga olib kelgan. Diniy marosim-

larda har bir odam alohida xususiyatga ega bo‘lgan. Masalan, 

sax – inson jismi, shunt – uning soyasi, rek – uning ismi, ax – 

uning arvohi hisoblangan. Bu yerda eng muhim rolni Ra – in-

sonning joni, ya’ni ajalsizlikning negizi o‘ynagan. Misr diniga 

ko‘ra, Ra o‘z jismiga birikishi va qayta dunyoga kelishi kerak 

bo‘lgan. Chunki odam o‘lganda faqat uning jismi o‘ladi, ammo 

ruhi abadiy yashash uchun narigi dunyo – o‘liklar saltanati-

ga mangu yashash uchun ketadi. Qadimgi misrliklarning ana 

---

71

shunday diniy tasavvurlari asosida odamning jasadini abadiy 

saqlash fikri tug‘iladi va mo‘miyolash jarayoni vujudga keladi. 

Shuning dek, ularning tanasiga hech qanday shikastlar yetmas-

ligi uchun yoki boshqa shovqinlardan xalos bo‘lish uchun pira-

midalar qurish fikri tug‘iladi. O‘lik 70 kun ichida mo‘miyolanib, 

keyin esa ko‘milgan. Uning yuragi, jigari, talog‘i maxsus idish 

(kanopa)da saqlangan. Qadimgi misrliklar tasavvuriga ko‘ra, 

marhumning ruhi 70 kundan so‘ng narigi dunyoga mangu  

yashash uchun jo‘natilgan. O‘liklar saltanatiga borgan odamlar-

ni ikkinchi o‘lim kutgan. U dunyoda marhum Osiris va Anubis 

xudolari o‘tkazadigan sudda odam o‘ldirmagani, o‘g‘rilik qilma-

gani, yolg‘on gapirmagani to‘g‘risida qasam ichishi lozim edi. 

Bu esa, asosan «O‘liklar kitobi», «Darvozalar kitobi», «Yerosti 

g‘orlari kitobi» kabi diniy kitoblarda aytilgan. Yangi podsholik 

davridan sag‘analarga «O‘liklar kitobi»ning mazmunini o‘zida 

aks ettirgan papirus yozuvlari qo‘yilgan. 

Qadimgi misrliklarning dini Nil vodiysi tabiiy shart-sharoit-

larining o‘ziga xos xususiyatlarini, qadimgi Misr jamiyatining 

ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy taraqqiyotining alohida tomonla-

rini xayoliy aks etishi edi. Misrliklar oy, quyosh, Nil vodiysi va 

uning  atrofidagi  sahro,  yirtqich  hayvonlar  va  tabiatning  har 

xil kuchlarini ilohiylashtirdilar. Ular sun’iy sug‘orish tizimi-

ni  tashkil  qila digan,  insonlar  ustidan  amr  qiluvchi  fir’avnga 

e’tiqod qildilar.

Misrliklar mingga yaqin turli xil xudolarga sig‘inganlar. 

Xudolar mahalliy va umummisr miqyosida e’tiqod qilingan 

ilohlarga bo‘lingan. Qaysi bir nom hukmdori – umummisr hukm-

dori fir’avnlik taxtiga o‘tirsa, shu nomning xudosi umummisr 

xudosiga aylangan. Misol uchun, nom markazi bo‘lgan Fiva 

Misr poytaxti bo‘lganda, hech kimga ma’lum bo‘lmagan Fiva 

xudosi Amon xudolar ichida bosh xudo deb tan olindi.

Misrda oliy xudo quyosh xudosi Ra yaratuvchi xudolar Ptax 

va Amonning ko‘pgina vazifalarini olish bilan Misrning bosh 

xudolari dan biriga aylangan. Amon-Ra dunyoning yaratuvchi-

si, podsho hokimiyati, Misr harbiy qudratining homiysi bo‘lgan. 

Osiris o‘layotgan va uyg‘onayotgan tabiatning aksi, u dunyoning 

hukmdori, podsho hokimiyati homiysi bo‘lgan. Uning rafiqasi 

Isida – ona xudo, onalik va er-xotinlik muhabbatining homiysi 

bo‘lgan. Ularning o‘g‘li ham osmon va yorug‘lik ifodasi, fir’avn 

homiysi bo‘lgan. Donolik va hisob xudosi – Tot; qudrat ramzi 

---

72

– ma’buda Soxmet, osmon xudosi Xat xor quvonch va sevgi xu-

dosi bo‘lgan. Sia – bilim xudosi, Maat – adolat xudosi bo‘lib, 

adolat, aql kabi mavhum tushunchalarni ifo dalagan.

Misr Nubiya, Falastin va Suriya bilan yaqin aloqada bo‘lgani 

sababli, chet el xudolari Anat, Astarta, ma’bud Reshefa (Semit), 

Dedun (Kush xudosi) Misr xudolari panteoniga qabul qilin-

gan. Misr diniy tasavvurlarida fetishizm va totemizm qoldiqlari 

saqlanib qolgan. Misrliklar o‘z xudolarini hayvon, ilon, qurbaqa 

tarzida tasavvur qi lishlari shu sababli edi. Xudo Apis kuchli 

ho‘kiz qiyofasida, ma’buda Soxmet – sher, Tot – pavian, suv 

girdobi xudosi Sebek – timsoh, Yuqori-Quyi Misr birligi timsoli 

bo‘lgan ma’buda Uadjet – ilon-kobra ko‘rinishida tasvirlangan.

Xudolarning ko‘pligi, ularning vazifalarini bir-biriga bog‘la-

nib ketishi kohinlarning xudolar panteonini tartibga solish, 

ular o‘rtasida aniq munosabatlarni o‘rnatish vazifasini qo‘yadi. 

Geliopol kohinlari ma’lum darajada xudolar o‘rtasidagi muno-

sabatlar va ularning dunyoni yaratishdagi rolini ko‘rsatadigan 

tizimni ishlab chiqdilar. Shunga ko‘ra, dastlab ibtidoiy suv xu-

dosi Nun yashadi. Undan xudo Atul (Ra) paydo bo‘ldi. Atul (Ra) 

o‘zidan suv xudosi Shu va uning xotini Tefnut – namlikni paydo 

qildi. Ulardan yer xudosi Geb, osmon ma’budasi Nut tug‘ilib, 

bulardan esa o‘z navbatida, Osiris, Isida, Sia va Neftida tug‘il-

gan. Bu qadimgi ilohlar ilk ilohiy to‘qqizlik – Enneada oilasiga 

birlashdi. Ana shu ilohlardan boshqa Misr xudolari tarqalgan.

Fir’avn shaxsini ilohiylashtirish alohida rol o‘ynadi. Kohin-

lar ta’limotiga ko‘ra, fir’avn inson ko‘rinishidagi xudoning ak-

sidir. U ikki xil – inson va ilohiy tabiatga ega bo‘lgan. Uning 

tug‘ilishi Amon – Ra bilan fir’avnning yerdagi onasining nikohi 

natijasidir. Yerni fir’avn xudo Xorning aksi sifatida boshqargan. 

Fir’avn o‘limidan so‘ng xudo bo‘lib, Osiris bilan tenglashtirilgan. 

Podsholik qilayotgan va vafot etgan fir’avn o‘z ibodatxonasiga 

ega bo‘lgan. Kohinlar bu ibodat xonalarda qurbonlik keltirgan-

lar va fir’avnga sig‘inganlar. Ulug‘vor piramidalar, hashamatli 

sag‘analar bunyod qilish fir’avnni ilohiylashtirishning yana bir 

belgisi edi. Fir’avn ilohiyligining ramziy aks etishi sfinks ko‘ri-

nishida bo‘lgan. Misrda yagona xudoga sig‘inish konsepsiyasi 

rivojlanmagan (Exnaton islohoti).

Diniy urf-odat, an’analarga Misrda qat’iy rioya qilingan. 

Xudolarga sig‘inish uchun ibodatxonalar, haykallar bunyod 

qilingan. Ibodatxona xudoning uyi, kohinlar esa uning xizmat-

---

73

korlari sifatida qaralgan. Xudo haykal tasvirida bo‘lib, unga 

sig‘inilgan. Xudoga sig‘inish rasm-rusum marosimlari qat’iy 

shakllantirilgan: xudolar kiyintirilgan, ramziy ovqatlantirilgan, 

qurbonlik keltirilib, qo‘shiqlar, raqslar va bayram marosim-

lari namoyishlari bilan uning ko‘ngli ochilgan. Ibodatxonalar 

ulkan bo‘lib, ulug‘vor ustunlar, darvozalar va haykallar bilan 

bezatilgan. Oddiy xalq ibodatxonaga to‘planib ibodat qilma-

ganlar. Faqat kohinlarga ibodatxonaga kirish ruxsat etilgan. 

Ular  fir’avn  nomidan  marosimlarni  ado  etib,  xayr-ehsonlarni 

qabul qilganlar. Xushbo‘y moylar va isiriq tutatganlar, musiqa 

asboblarini chalib qoshiq aytganlar. Kohinlar ham oliy, o‘rta 

va past tabaqalarga bo‘lingan. Ular sochlarini taqir qirganlar, 

maxsus kiyimlar, ayrimlari qoplon terisini kiyganlar. Ular katta 

diniy bayramlarni uyushtirganlar. Ayrim kohinlar ibodatxona-

da ma’lum vaqt – uch oy turganlar, keyin esa o‘z ishlariga qayt-

ganlar. Zodagon ayollar ba’zi marosimlarda kohina vazifasini 

bajarganlar. Kalendarning belgilangan kunlarida xudo haykali 

ibodatxonadan ibodatxonaga ko‘chirilgan, qaysiki, u turar joy-

lariga kirib chiqishi yoki boshqa xudolarga mehmon bo‘lishi 

lozim bo‘lgan. Minglab kohinlar diniy bayram va marosimlarni 

tashkil qilganlar. 

Misr dinida u dunyodagi hayotga katta o‘rin berilgan. Inson 

go‘yoki, uch asosiy substansiya: jismoniy tana, uning ma’naviy 

ko‘rinishi («Ka») va uning ruhi («Ba») dan iborat. Faqat shu uch 

unsur birgalikda yashashga imkon beradi. Demak, shunday 

ekan, odamlarning jasadini saqlash (mo‘miyolash) kerak. Ana 

shundagina mo‘miyo oldi da «Ka» va «Ba» turadi. O‘limdan keyin-

gi hayot bu hayotning davomi deb tushuniladi.

Mo‘miyolangan jasad tobutda saqlangan. Tobut ichki va tashqi 

tomondan turli sehrli duolar bilan qoplangan, duolar marhumga u 

dunyoda yordam berishi kerak bo‘lgan. Marhum ning ichki a’zolari 

maxsus idishlar – kanopalarga saqlangan. Odam boshli idishda 

jigar, pavian (maymun) boshli idishda o‘pka, shaqol boshli idish-

da qorin, lochin boshli idishda ichaklar saqlangan. Bizgacha bir 

necha fir’avnlarning mo‘miyolangan jasadlari, muqaddas hisob-

langan qushlar, jonivorlarning mo‘miyolangan tanasi millionlab 

nusxada bizgacha yetib kelgan. 

Ibodatxonalar ko‘p sonli kohinlarni ta’minlash, bayram va 

ziyofatlarni tashkil qilish uchun o‘z xo‘jaliklariga ega bo‘lgan. 

Fir’avnlar, zodagonlar ibodatxonaga hadya qilgan yerlarda 

---

74

ko‘plab  odamlar ishlagan. Ibodatxonalar nafaqat mamlakatni 

diniy, madaniy va ijtimoiy-iqtisodiy hayotida muhim rol o‘ynab 

qolmay, ibodatxona kohinlari davlat siyosatiga faol aralashgan-

lar.  Sulolaviy  tushkunlik  paytida  yangi  fir’avnning  tanlanishi 

bevosita Amon-Ra oliy kohinlariga bog‘liq bo‘lgan.