Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

2. Rim siyosiy hayoti. Milodiy14-yilida Avgust o‘limidan 

so‘ng uning merosxo‘rlari Tiberiy Klavdiy Neron (14–37-yillar), 

Gay Sezar Kaligula (37–41-yillar) va Klavdiy Neron Germanik 

(41–54-yillar)lar imperatorlik taxtini egalladilar.

Lekin bu hukmdorlarning hukmronligini so‘nggi yillarida si-

yosiy raqiblar bilan qonli kurashi prinsepslarning o‘ldirilishi 

bilan tugallandi. Kaligula fitna qurboni bo‘ldi. Neron o‘zini-o‘zi 

o‘ldirdi. Senat bilan prinsepsning qarama-qarshiligi eski Rim 

nobilitetini munisipal va provinsiya zodagonlari tomonidan 

siqib chiqarish jarayonini o‘zida aks ettirdi. Tiberiy (14–37-yil-

lar) komisiyalari yig‘ini tugadi. Magistratlar saylovi senat ix-

tiyoriga o‘tdi. Boshqa Tiberiy senat bilan kelishib hukmron-

lik qildi. Uning hukmronligi yillarida chegarani qo‘riqlaydigan 

bir necha legionlar o‘zlarining og‘ir hayotlaridan norozi bo‘lib, 

qo‘zg‘olon ko‘tardilar. Tiberiy provinsiyalarni qo‘llab-quvvatladi, 

ularning soliq to‘lovlarini oshirmadi. Hammaga shubha bilan 

qaraydigan Tiberiy pretorian gvardiyasining prefekti Lutsey Eliy 

Seyanni o‘ziga yaqinlashtirdi. Shuhratparast Seyan o‘z g‘arazli 

---

543

maqsadlarini ko‘zlab Tiberiyning o‘g‘li Druzni zaharlab o‘ldirdi. 

Qator senatorlar ta’qib qilindi. Tiberiy 27-yildan umrining oxi-

rigacha (37-yil) Kapri orolida yashadi va imperiyani shu yerdan 

boshqardi. O‘zining yaqin kishisi Seyanning fitnasi ochilib qol-

di, uning hamtovoqlari shafqatsiz jazolandi. 

Senator-suvoriylar an’anaviy elitasining siyosiy tushkunligi bi-

lan pretorian gvardiyasi boshliqlarining mavqeyi kuchaydi. Agar 

Tiberiyni senat hokimiyat tepasiga keltirgan bo‘lsa, 33-yildan 

so‘ng uning jiyani Klavdiy Neronni pretorian gvardiyasi impera-

tor deb e’lon qildi. Buning evaziga yangi imperator har bir preto-

rian gvardiyachisiga 15 ming sestersiy miqdorida mukofot berdi. 

Senat hukmdorning shaxsiy qo‘riqchilari (pretorian gvardiyasi) 

qabul qilgan qarorlarni tasdiqlaydigan oddiy tashkilotga aylandi. 

Tez orada qo‘shin ham o‘zining siyosiy huquqini talab qilib chiq-

di. Milodiy 68-yillari qonli fuqarolar urushi natijasida Tit Flaviy 

Vespasian imperator deb e’lon qilindi.

Vespasian (69–79-yillar) fuqarolar urushida qo‘shin-

ning qo‘llab-quvvatlashi bilan g‘olib chiqib, Flaviylar sulolasi 

(69–96-yillar)ga asos soldi. Flaviy va uning birinchi merosxo‘rlari 

davrida Rim davlati ma’lum darajada mustahkamlandi. Davlat 

xazinasi to‘ldirildi. Flaviylar provinsiya zodagonlaridan senat 

tarkibini to‘ldirdilar va senat bilan murosa qilgan holda ich-

ki va tashqi siyosatni olib bordilar. Vespasianning kichik o‘g‘li 

Domitsian (81–96-yillar) davrida siyosiy terrorning yangi to‘lqi-

ni boshlandi. Domitsian cheklanmagan hokimiyatga intilib, 

senatni o‘zini xudo va hukmdor deb e’lon qilishga majbur qildi 

va o‘zi raqib deb hisoblagan senator va boshqa boy fuqarolarni 

qatag‘on qildi. Shu sababli, u milodiy 96-yili fitnachilar tomoni-

dan o‘ldirildi. 

Domitsian o‘ldirilganidan so‘ng imperatorlar 100 yil davo mida 

senat bilan kelishgan holda davlatni boshqardilar. Impera torlar 

provinsiyalar ravnaqi uchun qator tadbirlarni amalga oshir-

dilar,  g‘olibona tashqi urushlar olib bordilar. Imperiya chega-

ralarini tashqi dushmanlardan himoya qildilar. Shuningdek, 

ular Rimning qadimgi urf-odatlari va an’analariga hurmat bi-

lan qaradilar. Fan va san’atga homiylik qildilar. Ayniqsa, Itali-

yadan tashqarida tug‘ilgan birinchi Rim askar-imperatori Mark 

Ulpiy Trayan (98–117-yillar) va imperator-faylasuf Mark Avreliy 

(161–180-yillar) davlat hokimiyati va jamiyatning barqaror 

rivoj lanishi uchun o‘zlarining namunali ichki va tashqi siyosat-

lari bilan shuhrat qozondilar.

---

544

Milodiy I–II asrlarda Rim imperiyasining tashqi siyosati 

mudofaa xarakteriga ega bo‘ldi. Keyinchalik, imperiya hudud-

lari bir qadar kengaydi. Britaniya oroli Rim imperiyasi provin-

siyasiga aylandi. Afrika va Bolqon yarim orolida yangi provin-

siyalar paydo bo‘ldi. Ammo bepoyon hududlarda barqarorlikni 

saqlab turish, provinsiyalarda tez-tez ko‘tarilgan qo‘zg‘olonlar 

faol istilochilik siyosatini olib borishga xalaqit berdi. Galliya va 

Yahudiyadagi kuchli qo‘zg‘olonlar, Quyi Dunaydagi daklar, shi-

moldagi  german  qabilalari  bilan  urushlar,  sharqda  esa  Parfi-

yaning kuchayishi Rim davlatining chegaralari mudofaasini 

mustahkamlashni talab qildi.

Imperatorlar Trayan (mil.98–117-yillar), Adrian (117–138-yil-

lar) va Mark Avreliy (161–180-yillar) davrida yaxlit mudofaa lini-

yalari shakllandi. Adrian davrida Rim fuqaroligiga ega bo‘lma-

gan provinsiya aholisi ham legionlarga harbiy xizmatga qabul 

qilina boshlandi. Milodiy I–II asrlarda prinsepslar hokimiyati-

ning moddiy asoslari kuchaydi. Provinsiyalarning ko‘pchiligini 

daromadlari imperator xazinasi (fisk)ga tushdi.