Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

podsholiklari davrida hech qanday aniq xiroj belgilanmagan, le-

kin faqat ko‘ngilli sovg’alar bunday ulkan soliq va boshqa shun-

ga o‘xshash tadbirlar tufayli Doro savdogar edi, Kambiz hukm-

dor, Kayxusrav ota edi der edilar, chunki Doro butun davlatni 

savdogarlarcha qurdi; Kambiz shafqatsiz va takabbur edi, Kay-

xusrav marhamatli bo‘lganligi uchun unga barcha yaxshiliklari 

uchun hamma qarzdor edi. (Gerodot Tarix asari. 111. 89...)

Doro I ning islohotlari fors davlatining kuch-qudratini mus-

tahkamladi. Davlat hokimiyati boshqaruvining samarasini 

oshirdi. Imperiyaning turli hududlarini markaziy davlat hoki-

miyati bilan aloqasini kuchaytirdi. Barqaror boshqaruv tizimi 

mustahkamlanishi fors davlatini siyosiy barqarorligini 200 

yildan ko‘proq vaqt ta’minladi. Ahmoniy imperiyasi tarkibiga 

kirgan xalqlarning iqtisodiy taraqqiyoti, turli xalqlar o‘rtasida 

o‘zaro savdo-iqtisodiy va madaniy muloqoti kuchaydi. 

Tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi pul islohoti o‘tka-

zilishiga sabab bo‘ldi. Mil.avv. 517-yildan so‘ng Doro I butun 

mamlakat miqyosida yagona pul birligi – fors pul tizimining 

asosi 8,4 gr og‘irlikdagi tilla tanga – darikni joriy qildi. Tilla tan-

gani faqat podsho zarb qilish huquqiga ega edi. Darik tarkibida 

bor-yo‘g‘i 3 % qo‘shimcha metall qotishma bo‘lganligi sababli, u 

bir necha asr davomida Old Osiyo savdo dunyosida asosiy mu-

omala vositasi – tilla tanga vazifasini o‘tadi. Ahmoniylar davlati-

da bundan tashqari, satraplar tasviri, provinsiyalarda podsho 

tasviri bilan zarb qilinadigan va qaram shahar va mamlakatlar 

zarb qiladigan kumush tangalar mavjud bo‘lgan. Kundalik mu-

omala vositasi sifatida Kichik Osiyo satrapliklarida zarb qilin-

gan podsho kumush sikli (og‘irligi 5,6 gr) xizmat qilgan.

---

236

Soliq to‘lovi sifatida yig‘ilgan to‘lovlar kumush quymati shak-

lida ko‘p yillar podsho xazinalarida saqlangan. Faqat ular ning 

bir qismi xarajatlar uchun ishlatilgan. Shu boisdan, savdo 

uchun tanga pul doimo taqchil bo‘lgan. Bu hol tovar-pul muno-

sabatlarining rivojlanishiga to‘sqinlik qildi va natural xo‘jalik-

ning saqlanishiga olib keldi. 

Mil.avv. VI asr oxirida Fors davlatining qudrati o‘zining eng 

yuqori cho‘qqisiga chiqdi. Xo‘jalik taraqqiyoti, qulay dengiz 

yo‘llari, eski va yangi karvon yo‘llarining namunali saqlani-

shi, pul muomalasining rivojlanishi xalqaro savdoning yanada 

o‘sishiga olib keldi. Fors davlati hududidan bir necha xalqaro 

ahamiyatga ega bo‘lgan yo‘llar o‘tgan. Ulardan biri Lidiyadan 

boshlanib, Kichik Osiyoni kesib o‘tib, Bobilgacha borgan. Bosh-

qasi Bobil va Suzadan o‘tib, Pasargadgacha davom etgan. Bobil 

va Ekbatanani birlashtirgan savdo yo‘li Baqtriya va Hind che-

garalarigacha yetadi. Mamlakatning turli hududlari o‘rtasida 

savdo aloqalari kuchaydi. 

Ahmoniylar savdo yo‘llarini rivojlantirishga katta e’tibor ber-

dilar. Doro I o‘z davlati viloyatlarining Hindiston bilan dengiz 

aloqalarini o‘rnatish imkoniyatlarini bilish uchun mil.avv. 518-

yil dengizchi Skilakning dengiz ekspeditsiyasini tashkil etdi. 

Skilakning kemalari Hindiston orqali Hind okeanigacha suzib 

borib, Arabistonni aylanib o‘tib, Qizil dengiz qirg‘oqlariga yetib 

bordi.

Misr Yunonistonga g‘alla, gazlama eksport qildi. Misrda 

fir’avn Nexo davrida qurilishi tugallanmay qolgan 84 km li ka-

nalni ahmoniylar bitkazadi. Imperiyaning turli hududlari orasi-

da savdo-sotiq jadal rivojlandi. Hindistondan oltin, fil suyagi, 

xushbo‘y moylar, Arabistondan oltin, So‘g‘diyonadan lazurit, 

serdolik, Xorazmdan feruza chiqarilgan. Bolqondagi yunon sha-

harlari kulolchilik mahsulotlari, Bobil g‘alla, Kichik Osiyo temir 

va boshqa rudalarni ishlab chiqaradi. Ahmoniylar Finikiya sha-

harlarida savdo-hunarmandchilikning rivojlanishiga keng yo‘l 

ochib berdi, ularning xalqaro savdo faoliyatini rag‘batlantirdi. 

Finikiyalik dengizchilar xizmatidan foydalandi. Xalqaro dengiz 

savdosi finikiyaliklar qo‘lida qoldi.