I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

→
1
  va  F
→
2
 
vektorlarning;  d) a
→
, b
→
  va  c
→
  vektorlarning;  e)  a
→
1
,  a
→
2
,  a
→
3
,  a
→
4
  va  a
→
5
 
vektorlarning yig‘indisini daftaringizda tasvirlang. 
2.
 22-rasmda ko‘rsatilgan: a) s
→
1
 vektordan s
→
2
 vektorning ayirmasini; b) F
→
1
 
vektordan F
→
2
 vektorning ayirmasini daftaringizda tasvirlang. 
3.
 23-rasmda ko‘rsatilgan: a) F
→
 vektorni 2 ga ko‘paytiring; b)  a
→
 
vektorni 
5 ga ko‘paytiring; d) b
→
 vektorni 3 ga bo‘ling.
4.
 23-rasmda ko‘rsatilgan s
→
 va υ
→
 vektorlarning Ox o‘qqa proyeksiyasini   
daftaringizda tasvirlang.
22-rasm.
 Yig‘indisi va ayirmasi aniqlanadigan vektorlar
→
→
→
→
→
→
→
→
→
→
→
→
s
1
s
2
a
F
1
F
2
b
a
5
a
3
a
4
a
1
a
2
c
→
F
O
→
b
→
a
→
→
s
x
υ
23-rasm. 
Songa ko‘paytiriladigan va bo‘linadigan, proyeksiyasi 
aniqlanadigan vektorlar

---

24
Kinematika asoslari
I BOBGA OID QO‘SHIMCHA 
SAVOL VA MASHQLAR
1.
  Tekis  harakatlanib  ketayotgan  kemaning  old  tumshug‘ida  turgan 
kamonchi  kemaning  orqa  tumshug‘iga  o‘rnatilgan  nishonga, 
kema  orqa  tumshug‘idagi  xuddi  shunday  kamonchi  esa  kema  old 
tumshug‘idagi  nishonga  o‘q  otsa,  qaysi  birining  o‘qi  nishonga 
avval  yetib  boradi? 
2.
 Poyezd kupesida o‘tirib ketayotgan yo‘lovchi: «Men tinch turibman, 
tashqaridagi rels va daraxtlar menga nisbatan harakat qilishmoqda», 
desa,  poyezdning  mashinisti:  «Men  parovozda  yoqilg‘i  sarflab, 
poyezdni  harakatlantirmoqdaman.  Tashqaridagi  rels  va  daraxtlar 
tinch  turibdi»,  deydi.  Sizningcha,  kimning  gapi  to‘g‘ri? 
3.
  Agar  poyezd  ekvatorda  g‘arbdan  sharqqa  tomon  ma’lum  bir 
tezlikda  harakatlanayotgan  bo‘lsa,  u  Yerning  sharqdan  g‘arbga 
tomon  soatiga  ikki  ming  kilometr  tezlikda  o‘z  o‘qi  atrofida 
aylanayotgan  harakatini  biroz  bo‘lsa  ham  kamaytirayotgandir?  Siz 
nima  deb  o‘ylaysiz?
4.
  Tinch  turgan  vagon  ichida  turib  vertikal  sakrasak,  sakragan 
joyimizga  qaytib  tushamiz.  Agar  to‘g‘ri  chiziqli  tekis  harakat 
qilayotgan  vagon  ichida  vertikal  sakrasak,  qayerga  tushamiz? 
Sakragan  joyimizgami  yoki  harakat  yo‘nalishiga  qarama-qarshi 
tomongami?  Biror  yukni  harakat  yo‘nalishida  otish  uchun  vagon 
tinch  turganiga  qaraganda  ko‘proq  kuch  kerak  bo‘ladi.  Harakat 
yo‘nalishiga  qarama-qarshi  yo‘nalishda  otish  uchun-chi?
5.
  Faraz  qiling,  o‘rtog‘ingiz  bilan  kemaning  xonalaridan  biriga 
joylashib  oldingiz.  Tashqari  sizga  ko‘rinmaydi.  Uxlashga  yot-
ganingizda kema to‘xtab turgan edi. Uxlab turganingizda u to‘xtab 
turgani yoki to‘g‘ri chiziqli tekis harakat qilayotganini bilish uchun 
nima  qilasiz?
6.
 Trubaning ostki qismini bukib, bukilgan tomon uchini tez oqayotgan 
suv  yo‘nalishiga  qarshi  qilib  o‘rnatsak,  trubaning  suv  sathidan 
yuqoriroqdagi  uchidan  suv  oqayotganligini  kuzatishimiz  mumkin. 
Quyidagi  muammoni  hal  etib  ko‘ring.  Poyezdga  stansiyada  suv 
olinishi  kerak,  lekin  to‘xtashga  vaqt  yo‘q.  Yuqoridagi  usuldan 
foydalanib,  to‘xtamasdan  poyezdga  suv  g‘amlab  olish  mumkinmi?

---

25
I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar
7.
 Vertolyot  gorizontal  ravishda  sharq  tomonga  10  km,  so‘ngra 
janub  tomonga  8  km,  undan  keyin  g‘arb  tomonga  12  km,  shundan 
so‘ng  esa  shimol  tomonga  8  km  uchdi.  Vertolyotning  yo‘li  va 
ko‘chishini  toping.   
8.
  Faraz  qiling,  ko‘lga  qalin  tuman  tushgan  va  uning  qirg‘oqlari 
ko‘rinmaydi.  Ko‘ldagi  qayiqning  harakat  yo‘nalishini  ko‘rsatish 
mumkinmi? 
9.
  Qayiq  daryoni  oqimga  perpendikulyar  ravishda  kesib  o‘tmoqda. 
Daryoda  suv  sohilga  nisbatan  daryo  oqimi  tezligida  harakatlanadi. 
Qayiqning harakatini ikkita odam kuzatib turibdi. Ulardan biri sohilda 
qimirlamay  turibdi,  ikkinchisi  esa  oqim  bo‘ylab  suzib  ketayotgan 
solning  ustida  turibdi.  Ikkala  kuzatuvchi  qayiqning  ko‘chishi  va 
unga  ketgan  vaqtni  o‘lchaydi.
  Ularning  olgan  natijalari  bir-biridan  qanday  farq  qiladi?  Qaysi 
ko‘rsatkichlari  bir  xil  bo‘ladi?
10.
  Quyidagi  qaysi  hollarda  Yerni  moddiy  nuqta  deb  qarash  mumkin? 
To‘g‘ri  javoblarni  belgilang:
a)  Ekvator  uzunligini  hisoblashda;
b)  Yerning  Quyosh  atrofidagi  orbita  bo‘ylab  o‘tgan  yo‘lini 
hisoblashda;
d) Yerning o‘z o‘qi atrofida sutkalik aylanishida ekvator nuqtasining 
harakat  tezligini  hisoblashda;
e) Yerdan  Saturn  sayyorasigacha  bo‘lgan  masofani  hisoblashda.
11.
  Nuqtalar  o‘rniga  mos  bo‘lgan  iboralarni  qo‘yib,  ta’rifni  to‘ldiring: 
Vektor  kattaliklar  –  bu  ...
a)  faqat  son  qiymati  bilan  aniqlanadigan  kattaliklar;
b)  faqat  yo‘nalishlari  bilan  aniqlanadigan  kattaliklar;
d)  son  qiymatlari  hisobga  olinmasa  ham  bo‘ladigan  kattaliklar;
e)  son  qiymatlari  va  yo‘nalishlari  bilan  aniqlanadigan  kattaliklar. 
12.
  Quyida  uchta  vektor  tasvirlangan.  a
→ 
vektor  n
→
  vektorga  tengmi?      
c
→ 
vektor  a
→ 
vektordan  katta  desa  bo‘ladimi? 
            a
→
            n
→
                       
  c
→
  

---

26
Kinematika asoslari